خشم قربانیان فاجعه بوپال از رای دادگاه

بیژن روحانی

بیست و شش سال پس از فاجعه بوپال هند، هنوز زخم آن تازه است. رای دادگاهی در هندوستان پس از گذشت دو دهه، خشم بازماندگان و آسیب دیدگان این حادثه را مجدادا برانگیخته است. معترضان هندی به جز مخالفت با رای دادگاه، باراک اوباما رییس جمهور ایالات متحده را نیز به دلیل سیاست‌های دوگانه‌اش مورد خطاب و اعتراض قرار داده‌اند.

بازماندگان فاجعه بزرگ شیمیایی بوپال می‌گویند برخورد دولت آمریکا با مقصران نشت نفت در خلیج مکزیک و خطاکاران شرکت «یونیون کارباید» Union Carbide در خصوص فاجعه بوپال هند، یکسان نبوده است. آنها همچنین از نخست وزیر هند خواسته‌اند در این خصوص پاسخگو باشد.

نشت مواد شیمیایی در بوپال هند را بزگترین فاجعه صنعتی جهان نام داده‌اند، فاجعه ای که تلفات وسیع انسانی و آسیب‌های عمیق زیست محیطی برجای گذاشت. در نیمه شب دوم دسامبر سال ۱۹۸۴، گازهای بسیار سمی از مخزن کارخانه مواد شیمیایی «یونیون کارباید هند» واقع در شهر بوپال نشت کرد و پانصد هزار نفر از جمعیت شهر در معرض آلودگی و مسمومیت ناشی از آن قرار گرفتند.

برآوردهای مختلفی از میزان کشته شدگان این فاجعه به عمل آمده است و آمارهای مختلفی تاکنون ارائه شده‌اند. در ابتدا برخی آمارهای دولتی سخن از سه و هزار هفتصد قربانی به میان آوردند اما سپس برخی نهادهای دیگر رقمی بین پانزده تا شانزده هزار نفر را به عنوان تعداد قربانیان اعلام کردند. برخی آمارهای دیگر از بیش از بیست هزار کشته سخن می‌گوید.

کودک هندی، قربانی نشت مواد سمی در بوپال

به غیر از کسانی که بلافاصله در اثر نشت گازهای سمی درگذشتند هزاران نفر دیگر به بیماری‌های مختلف دچار شدند و در سالهای بعد جان خود را از دست دادند. عوارض جسمی وخیم و به دنیا آمدن کودکانی با معلولیت و بیماری‌های مادرزاد نیز از جمله عوارض بزرگترین فاجعه صنعتی جهان بوده است.

«شرکت یونیون کارباید هند» از شرکت‌های تابع و زیر مجموعه‌ی شرکت «شرکت یونیون کارباید آمریکا» بوده است. از زمان بروز فاجعه، شکایت‌ها و پرونده‌های قضایی فراوانی علیه مسئولان هندی و آمریکایی این شرکت در دادگاه‌های مختلفی در هندوستان و ایالات متحده مطرح شده و بسیاری از آنها برای مدت‌های مدید معطل و معوق ماند.

بسیاری از فعالان محیط زیست به خصوص سازمان جهانی «صلح سبز» معتقدند وارن اندرسن، مدیر ارشد اجرایی شرکت «یونیون کارباید» آمریکا، از نقص‌های فنی تاسیسات این شرکت شیمیایی باخبر بوده است اما تنها به طرف کردن این مخاطرات در تاسیسات شرکت در آمریکا پرداخته و برای نقص‌های فنی در بوپال کاری انجام نداده است. شرکت «یونیون کارباید» این ادعا را رد کرده است.

بسیاری بر اثر این فاجعه نابینا شدند

چند روز بعد از فاجعه سال ۱۹۸۴، وقتی آقای اندرسن به هندوستان رفت توسط پلیس ایالت «مادیا پرادش» بازداشت و به مسئولیت در مرگ هزاران نفر متهم شد. اما سپس با کفالت آزاد شد و به ایالات متحده گریخت. او از آن پس حاضر نشد در دادگاه خود در هندوستان حضور یابد و مقام‌های قضایی هند او را متهم فراری خواندند. در سال ۲۰۰۹ دادگاهی در هند حکم دستگیری او را صادر کرد. اما مقامات آمریکایی از استرداد او به هند به دلیل آنچه که کمبود شواهد خوانده‌اند، خودداری کردند.

در ماه ژوئن سال جاری، دادگاهی در هند چند تن از کارمندان و مسئولان سابق یونیون کارباید هند را مقصر شناخت و آنها را به دو سال زندان و پرداخت مبلغی در حدود ۲۰۰۰ دلار آمریکا به عنوان غرامت محکوم کرد. نام وارن اندرسن رییس یونیون کارباید آمریکا در میان محکومین نبود.

حکم این دادگاه اکنون جنجال بسیار بزرگی را در هند به وجود آورده است. دامنه اعتراضات تنها به آسیب دیدگان و خانواده‌های آنها و همچنین فعالان محیط زیست محدود نمانده بلکه شمار وسیعی از نویسندگان و روزنامه‌نگاران مشهور هندی نیز به صف اعتراض کنندگان پیوسته‌اند.

اکنون قربانیان خواهان استرداد رییس وقت شرکت یونیون کارباید از آمریکا به هند و تامین غرامت هستند

معترضان می‌گویند باراک اوباما هیچ حساسیتی در مورد نشت مواد سمی در بوپال هند که به مرگ هزاران تن منجر شده از خود نشان نداده و در خصوص مجرمین آمریکایی این فاجعه اقدامی نکرده است. آنها سکوت او در خصوص شرکت «یونیون کارباید» را با فعالیت‌های گسترده دولت آمریکا در مورد نشت نفت در خلیج مکزیک مقایسه می‌کنند و معتقدند اگر رییس جمهور آمریکا برای برطرف کردن آلودگی‌های نفتی در سواحل کشور خود چنین تلاش‌هایی به خرج داده، می‌بایست در خصوص پیگیری شکایت‌ها از شرکت «یونیون کارباید» نیز چنین می‌کرد.

روزنامه‌های «پایونیر» و «هندوستان» از روزنامه‌های پرتیراز هند در این خصوص نوشته‌اند واکنش دولت آمریکا به نشت نفت در خلیج مکزیک با یازده نفر کشته و فاجعه بوپال هند با حداقل پانزده هزار نفر کشته، نشانی از استاندارد و رفتار دو گانه است.

هم زمانی حکم شرکت «یونیون کارباید هند» و سخنان اوباما در مورد فاجعه ملی نشت نفت در آمریکا، خشم معترضان هندی را برانگیخته است. به گزارش روزنامه گاردین، «سوهاسینی حیدر» از مشهورترین گزارشگران تلویزیونی در هند گفته است «اینجا بحث در مورد تامین غرامت است. در مورد نشت نفت در خلیج مکزیک، اوباما شخصا به دنبال مدیران ارشد شرکت بی.پی برای تامین غرامت بود، چیزی که در مورد بوپال اتفاق نیفتاد. خنده دار است که در مورد خطاکاران در فاجعه بوپال چنین حکم‌های کوچکی صادر شده اما در همان زمان ما شاهد تحرک وسیع آمریکا در خصوص نشت نفت در خلیج مکزیک هستیم.»

در سال ۲۰۰۱ شرکت یونیون کارباید توسط شرکت آمریکایی دیگری به نام Dow Chemicals خریداری شد. برخی منتقدان و روزنامه‌ها در هند می‌گویند فشارهای سیاسی توسط تعدادی از سیاستمدران آمریکایی باعث شده تا چنین حکم سبکی در سال ۲۰۱۰ علیه یونیون کارباید هند صادر شود تا تاثیری بر فعالیت کنونی شرکت Dow نداشته باشد.