جوایز غیر دولتی به ادبیات زنان در ایران

ایرج ادیب‌‌زاده

«جوایز غیر دولتی به ادبیات زنان در ایران»، عنوان برنامه‏ای بود که شنبه‏‏شب، ۲۷ نوامبر توسط انتشارات خاوران در مرکز فرهنگی «فیاپ» در پاریس و با حضور گروهی از ایرانیان این شهر و فعالان ادبی، فرهنگی و اجتماعی برگزار شد. میهمان این برنامه، منصوره‏ شجاعی، یکی از فعالان شناخته‏شده‏‌ی مسائل اجتماعی و پژوهشگر مسائل زنان در ایران بود.

نشست فرهنگی پاریس، با عنوان «جوایز غیر دولتی به ادبیات زنان در ایران» بهانه‏ای شد برای پرداختن به مسائل زنان امروز ایران، جنبش زنان، جنبش سبز، جنبش فمینیستی و برخورد دستگاه سانسور با کتاب‏های فمینیستی که با پرسش و پاسخ حاضران همراه شد.

منصوره شجاعی در گفت‏وگویی ویژه با زمانه، درباره‏ی موضوع سخنرانی خود در این جلسه گفت: بحث بررسی آثار زنان، چه در حوزه‏ی ادبیات و چه در حوزه‏ی مطالعات زنان، بهانه‏ای برای طرح مسائل زنان در جامعه است. این مسائل خواه در قالب ادبیات، خواه در قالب متون جامعه‏شناسی و متون حقوقی و اجتماعی، می‏تواند به ترویج گفتمان برابری‏خواهی در این دو قالب کمک کند.

چه معیارهایی برای اهدای جایزه در نظر گرفته شده است یا در نظر گرفته می‏شود؟

نهادهایی که جایزه می‏دهند، نهادهای متفاوت و متعددی هستند. من نمی‏دانم معیارهای این نهادها چه چیزهایی هستند. هر نهادی، معیارهای خود را دارد، ولی نهاد زنانی که جایزه می‏دهد، به عنوان نمونه «جایزه‏ صدیقه‏ دولت‏آبادی» در دو حوزه‏ی مطالعات زنان و ادبیات، آثار برگزیده را انتخاب می‏کند و به آنها جایزه می‏دهد.
بحث مشخص نهاد صدیقه دولت‏آبادی این است که آن اثر تا چه حد به ترویج گفتمان برابری‏خواهی در حوزه‏ی مطالعات زنان کمک کرده است و در حوزه‏ی ادبیات‏، چقدر به چهارچوب‏های ادبی، به عنوان یک اثر ادبی نزدیک است. بعد هم گفتمان و رویکرد فمینیستی در آن اثر، چگونه بررسی می‏شوند.

آیا آثاری که جایزه می‏گیرند، توانسته‏اند به بالا بردن فکر آزادی‏خواهی و برابری‏طلبی زنان کمک کنند؟

منصوره شجاعی

در کل یکی از نقش‏های انتشارات و آثار زنان همین است. یعنی یکی از نقش‏های آن ارتقای سطح آگاهی جامعه نسبت به موضوعی است که مطرح می‏شود. این خاص حوزه‏ی زنان نیز نیست. در هر حوزه‏ای، انتشار ادبیات مخصوص به آن حوزه‏، یکی از مأموریت‏ها و نقش‏هایش همین است و بی‏تردید تأثیر داشته است.

بیشتر آثاری برای اهدای جایزه مورد توجه قرار می‏گیرد که مسائل فمینیستی را هم مطرح می‏کند؟

این قضیه دارد کمی مشخص می‏شود. نهادهای جایزه‌دهنده در ایران بسیارند و بحث من، بحث کلی را می‏پوشاند. نهاد خاصی را مورد نظر ندارم. راجع به هیچ نهاد خاصی قضاوت نمی‏کنم، اما چنان‏چه قرار بشود جایزه‏ای به اثری در حوزه‏ی زنان داده شود، طبیعتاً رویکردهای فمینیستی یکی از مهم‏ترین معیارها خواهد بود.

برای به‏وجود آمدن آثار زنان، چه چیزهایی در حال حاضر مورد نیاز است؟

در این مسئله دو بحث وجود دارد: یک بحث، بحث استعداد و توانایی‏های تولیدکننده‏ی آثار است که در حوزه‏ی ادبیات چقدر نبوغ وجود دارد، در حوزه‏ی مطالعات زنان چقدر دانش وجود دارد و بعد در کجاها این نبوغ و دانش به‏هم می‏پیوندد. این یک بحث است که بحثی درونی است.بحث بیرونی آن، بحث امکانات چاپ و انتشار است که این حوزه‏ی گسترده‏ای را در برمی‏گیرد. از موانعی مانند سانسور و جلوگیری از انتشار در کل آثار مربوط به زنان گرفته تا مسائل و مشکلات دیگر.

عکس‌ها از ایرج ادیب‌زاده - رادیو زمانه

جنبش زنان چقدر توانسته است در ادبیات جا باز کند و زنان را با خود همراه کند؟

بحث ادبیات زنان و جنبش زنان، به‏هرحال خیلی از هم فاصله ندارد و دور نیست؛ هرچند که در دو جبهه دارد تلاش می‏کند. اصولاً هیچ عمل اجتماعی‏ای، بدون ایجاد ادبیات خاص خود، نمی‏تواند حرکت کند و اینها با هم در تلاقی هستند، به هم کمک می‏کنند و خوراک می‏دهند.

وجود این همه نویسنده‏ی زن، حتی اگر به طور مشخص راجع به مسائل حقوقی زنان هم ننویسند، به‏هرحال مرئی و دیده شدن زنانی است که تا به‏حال نادیده گرفته می‏شدند. حال اگر علاوه بر ادبیات، به مسائل حقوقی و اجتماعی هم بپردازند، در هر صورت قند مکرر است.عضو جنبش اجتماعی‏ای که در ادبیات هم توانا باشد و بنویسد، ادیبی که راجع به مسائل جنبش و برابری‏خواهی بنویسد، هردوی اینها قند مکرر هستند.

ویدا حاجبی، از حاضران در برنامه‌ی شب دیدار و گفت‏وگو با منصوره شجاعی بود.او نویسنده‏ی کتاب «داد و بیداد» و فعال سیاسی است.

وقتی از او خواستم به عنوان نویسنده و فعال زنان عقیده‏اش را درباره‏ی سخنان منصوره شجاعی بیان کند، گفت: من اولاً فعال اجتماعی زنان نیستم. یک فعال سیاسی بوده‏ام و هنوز هم خودم را سیاسی چپ می‏دانم، ولی سخنرانی امشب ایشان از یک جنبه خیلی برای من اهمیت داشت و ‏‏آن این‏که چقدر به مسائلی که مطرح می‏کنند، اندیشیده‏اند و پشت انتخاب سئوال‏هایی که برای‏شان مطرح بوده، فکر کرده‏اند.

این جنبه‏ای است که در دوران ما اصلاً مطرح نبود؛ به‏خصوص در ایران. خیلی چیزها الگو بود، خیلی چیزها از خارج وارد می‏شد و با فضای ایران انطباق دقیق نداشت.

صحبت‏های امروز فعالین حوزه‏ی زنان که من مقداری هم در جریان فعالیت‏های‏‏شان هستم و از آنان به عنوان فمینیست‏های فعال دفاع می‏کنم، نشان می‏دهد که اینها چقدر ایران را می‏شناسند، چقدر با جامعه‏ی ایران رابطه‌ی تنگاتنگ دارند و به همین دلیل هم به خوبی اندیشیده‏اند و سئوال‏های جدی‏ای برای‏شان مطرح است؛ سئوال‏هایی که امشب مطرح می‏کردند، خیلی برای من جالب بود و توانستم به جواب‏هایی برسم که امروز نشانه‏های‏ آن در حرکت‏ زنان دیده می‏شود.