چرا تبلیغات حزبی، روزنامه‌نگاری نیست؟

امید حبیبی‌نیا

از پیدایش حرفه‌ی روزنامه‌نگاری در ایران، قریب به ١٧٠ سال می‌گذرد، اما به‌دلیل ساختار حکومت در ایران و لاجرم بهره‌برداری از روزنامه‌نگاری در جهت تبلیغ و تثبیت حکومت یا مرجع قدرت، روزنامه‌نگاران ایرانی جز در برخی دوران محدود، کمتر فرصت یا امکانی برای تجربه‌ی ‌روزنامه‌نگاری مستقل داشته‌اند؛ به‌عبارت دیگر روزنامه‌نگاران در ایران (و خارج از ایران) همواره تابعی از قدرت سیاسی بوده‌اند.¹

گسترش رسانه‌های فارسی‌زبان در داخل و خارج از کشور و افزایش شمار روزنامه‌نگاران ایرانی در یک دهه‌ی گذشته اما هنوز منجر به جهش کیفی در ارتقای سطح روزنامه‌نگار از کارمند یک موسسه‌ی رسانه‌ای که حیطه‌ی ‌کاری‌اش گاه به روابط عمومی مراجع قدرت نزدیک است به آن‌چه امروزه در کشورهایی با نظام‌هایی پیشرفته‌تر «روزنامه‌نگاری حرفه‌ای» خوانده می‌شود، نشده است.

این امر می‌تواند چند دلیل عمده داشته باشد:

ساختار سیاسی حاکم بر جامعه: جامعه‌ی ایران بار سنگین قرن‌ها نظام‌های توتالیتر و دیکتاتوری را بردوش می‌کشد، دمکراسی در این جامعه نهادینه نشده و جز دوره‌های بسیار کوتاه‌مدت دیکتاتوری روشنفکران و دگراندیشان را به بند کشیده یا حذف کرده است. نظام‌های دیکتاتوری شاهنشاهی پس از کودتای ۲۸ مرداد و دیکتاتوری مذهبی پس از استقرار جمهوری اسلامی به رسانه و روزنامه‌نگاری به‌عنوان ابزاری برای تبلیغات حکومتی نگریسته و هیچ‌گونه استقلال یا انتقادی را تاب نیاورده‌اند.

نظام دروازه‌بانی: کارگزاران، مدیران و سردبیران اغلب رسانه‌ها از افراد معتمد و خودی نظام حاکم بوده‌اند و برای حفظ رسانه‌های خود مانع اصلی استقلال روزنامه‌نگاران بوده‌اند.

سطح نازل آموزش روزنامه‌نگاری: در یک دهه‌ی گذشته که با رونق رسانه‌ها در داخل و خارج از کشورٰ بسیاری به‌عنوان نیروهای تازه‌نفس به این رسانه‌ها پیوسته‌اند، کم‌تر دارای تحصیلات یا تجربه‌ی روزنامه‌نگاری بوده‌اند و بسیاری از آنها به آسانی در چهارچوب‌ سیاست‌های کارگزاران این رسانه‌ها شکل گرفته‌اند.

برخی از آنها دوره‌های آموزش کوتاه‌مدت را طی کرده‌اند. تعداد کسانی که فارغ‌التحصیل دانشکده‌ی خبر یا رشته‌های روزنامه‌نگاری در مقاطع مختلف هستند چندان زیاد نیست، اما همین دوره‌های دانشگاهی نیز اغلب توسط استادان غیر مرتبط تدریس می‌شوند، مواد درسی از رده خارج و سلطه‌ی تئوری‌های منسوخ شده به جای کار عملی و روزنامه‌نگاری چاپی به جای روزنامه‌نگاری نوین در عمل سبب نا کارآیی در کار عملی روزنامه‌نگاری می‌شوند.

تک‌ساحتی بودن رسانه‌ها: رسانه‌های فارسی‌زبان در داخل کشور و اغلب رسانه‌های فارسی‌زبان در خارج از کشور، رسانه‌هایی تک‌ساحتی هستند؛ یعنی یا به‌طور مستقیم و علنی وابسته به یک حزب یا گروه سیاسی مشخص هستند، یا غیر مستقیم بلندگوی یک جناح یا گروه سیاسی هستند. از همین رو از این رسانه‌ها جز تبلیغ مشی و روش سیاسی پایگاه مرجع خود انتظاری نمی‌رود.

سانسور درونی شده: روزنامه‌نگاران ایرانی چه در داخل و چه در خارج از کشور با نظامی از ناهنجاری‌های درونی شده، به‌عنوان خودسانسوری روبه‌رو هستند و اغلب با توجه به رسانه‌ی کارفرما خود اولین سانسورچی آثار خود می‌شوند. بنابراین عجیب نیست که مثلاً یک کارمند بخش فارسی بی‌بی‌سی، هیچ‌گاه به سردبیر خود پیشنهاد نمی‌دهد که برای طرح یک موضوع خبری به سراغ صاحب‌نظری برود که نامش در فهرست «کارشناسان همیشگی» نیست.

اما چرا بسیاری از روزنامه‌نگاران ایرانی حتی در خارج از کشور و بدون توجه به آن که در چه رسانه‌ی فارسی‌زبانی کار می‌کنند، گرایشات سیاسی متمایل به اصلاح‌طلبان را بازنمایان می‌سازند جای تعمق دارد. این امر صرف نظر از سیاست رسانه‌ای این رسانه‌ها که اغلب توسط اصلاح‌طلبان اداره شده و بالطبع از میان نیروهای متمایل به همین گرایش به گزینش نیرو می‌پردازند، ناشی از این دیدگاه سنتی نسبت به روزنامه‌نگاری است که موجودیت روزنامه‌نگار به عنوان نماینده‌ی افکار عمومی و رکن چهارم دمکراسی امری تابع رابطه‌ی ‌رسانه با مرجع قدرت است.

این موضوع نه تنها در میان رسانه‌های موسوم به اصلاح‌طلب که جریان اصلی رسانه‌های فارسی‌زبان در خارج از کشور را نمایندگی می‌کنند بلکه در میان رسانه‌های اپوزیسیون نیز به چشم می‌خورد (در اینجا عنوان «رسانه‌ها» برای ارگان‌های تبلیغاتی اپوزیسیون را با اغماض به کار برد‌ه‌ام، زیرا معتقدم سازوکار و محتوای این ارگان‌ها با آن‌چه در تعاریف متداول از رسانه‌های همگانی به کار م‌ رود، متفاوت است.)²

به‌عبارت دیگر میان موضع رسانه و مرجع قدرت یک رابطه‌ی یک‌سویه برقرار است. بنابراین نوع گرایش‌های موجود در فضای رسانه‌ای خارج از کشور هنوز و هم‌چنان در بسیاری موارد تک‌ساحتی و تک‌صدایی است. این امر در نوع دروازه‌بانی، برجسته‌سازی و پوشش خبری آنها کاملاً مشهود است.

رسانه‌های حزبی در یک جامعه توتالیتر همواره سعی می‌کنند تا بلندگویی برای مرجع قدرت و تثبیت آن باشند و به همان اندازه نیز صدای دیگران را محو سازند و با برجسته‌سازی‌های خود، گرایش‌ها و رفتار سیاسی مخاطب را تحت تاثیر قرار دهند.³

به‌عنوان نمونه نگاهی گذرا به چند مورد عینی می‌اندازیم:

سایت فارسی بی‌بی‌سی: لغو راهپیمایی معترضان، نشانه قدرت یا ضعف؟

گزارشگر بی‌بی‌سی در این کولاژ به بهانه‌ی تصمیم موسوی و کروبی مبنی بر لغو راهپیمایی بیست‌ودوم خرداد نظر شش صاحب‌نظر را در این‌باره جویا شده است، اما نه در میان این صاحب‌نظران کسی که موضعی مخالف اصلاح‌طلبان (و هر دو جناح غالب و مغلوب جمهوری اسلامی) داشته باشد وجود دارد و نه در میان سخنان آنها مخالفتی علنی و آشکار با این تصمیم دیده می‌شود. این امر شاید برای رسانه‌ای که بخشی از بی‌بی‌سی تلقی می‌شود و لاجرم باید تابع موازین و استانداردهای مدون بی‌بی‌سی در رعایت بی‌طرفی، بالانس و عینی‌نگری باشد عجیب به نظر برسد ولی نگاهی به دروازه‌بانی خبری، عملکرد و چینش نیروها در دو سال گذشته در این بخش روشن می‌سازد که این شیوه‌ی برجسته‌سازی اتفاقی و نادر نبوده است.⁴

سایت روزآنلاین: مصاحبه با رهنورد: از انتقادات به جنبش سبز استقبال می‌کنیم

مصاحبه‌گر به‌جای طرح پرسش‌های چالشی و چندبعدی بیش‌تر در پی اقناع و تبلیغ غیر مستقیم شخصیت‌مدار برآمده است. در نتیجه حاصل مصاحبه چندان متفاوت از مقاله‌ای از زهرا رهنورد نیست؛ به عبارت دیگر حضور یک روزنامه‌نگار مستقل در این مصاحبه به چشم نمی‌آید، ضمن اینکه مصاحبه‌گر برخلاف قواعد معمول در روزنامه‌نگاری برای موسوی اسم جمع به کار می‌برد یعنی رویه‌ای که در رسانه‌های رسمی جمهوری اسلامی فقط برای خامنه‌ای به کار می‌رود.⁵

سایت جرس: کنفرانس خبری مشترک موسوی و کروبی

خبرنگاران حاضر در این کنفرانس خبری که همگی از سایت‌های مدافع دو کاندیدای پیشین ریاست جمهوری اسلامی بوده‌اند نه تنها سئوالی خارج از عرف سازوکار روابط عمومی در جمهوری اسلامی نکرده‌اند بلکه مصاحبه‌شوندگان را با القابی چون «بزرگوار» خطاب قرار داده‌اند.⁶

سه نمونه‌ی بالا که تقریباً در اغلب رسانه‌های فارسی‌زبان در داخل و خارج از کشور کم‌وبیش به چشم می‌خورد، نشانگر آن است که بین روابط عمومی، تبلیغات حزبی و حرفه‌ی روزنامه‌نگاری برای بسیاری از دروازه‌بان‌های رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران شاغل در این رسانه‌ها مرزبندی روشنی وجود ندارد. در واقع به‌دلیل فقدان «روزنامه‌نگاری مستقل» در ایران و خارج از ایران، اغلب روزنامه‌نگارانی که به کار در بسیاری از رسانه‌های فارسی‌زبان می‌پردازند خواه ناخواه ناچارند در برابر یکی از دو جناح حاکمیت سر تسلیم فرود آورند.

این امر نه تنها در میان روزنامه‌نگاران، بلکه تشکل‌های صنفی در ایران نیز ریشه دوانده است تا آنجا که انجمن صنفی روزنامه‌نگاران ایرانی در انحصار یک گروه خاص و یک دسته‌بندی سیاسی درآمده و در مقابل جناح مقابل نیز با ایجاد انجمن‌های رقیب سعی در مقابله به مثل داشت. البته در این میان تشکل‌های غیر حزبی و غیر وابسته به یکی از دو جناح، مانند کانون نویسندگان نه تنها حق هیچ‌گونه فعالیت علنی نداشتند بلکه اعضای آن آشکارا مورد تهدید قرار گرفتند، یا بازداشت، زندانی، محکوم و در مواردی ترور و مفقود شدند و یا توطئه‌ای برای قتل دستجمعی آنها از سوی وزارت اطلاعات تدارک دیده شد.

اما ببینیم تبلیغات حزبی یا پروپاگاندا چگونه با اصول حرفه‌ای روزنامه‌نگاری متفاوت است؛

در تبلیغات حزبی:
هدف اصلی، شکل دادن به نگرش‌ها و رفتار سیاسی مخاطب برای دستیابی به منافع سیاسی/ جناحی خاص است.
اما در روزنامه‌نگاری حرفه‌ای:
هدف اصلی، اطلاع‌رسانی و روشنگری درباره‌ی موصوعات مختلف و افزایش تعامل و پویایی جامعه برای تامین منافع جامعه است.

در نمایه‌ی زیر کوشیده‌ام تا تفاوت‌های اصلی تبلیغات حزبی و روزنامه‌نگاری حزبی را روشن سازم. (نمایه‌ی ۱)

نمایه تفاوت کارکرد روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و تبلیغات حزبی

آن‌چنان که در این نمایه آمده است، در تبلیغات حزبی از پروپاگاندا، اقناع، سلطه‌جویی، تثبیت مرجع قدرت و اغراق استفاده می‌شود تا مخاطب هدف را به سوی رفتار سیاسی معینی سوق دهد.

در این تقابل واقعیت و واقع‌گرایی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر حرفه‌گرایی در روزنامه‌نگاری بدل به وانموده می‌شود و به جای منافع اجتماعی منافع حزبی مورد توجه قرار می‌گیرد.

از این روز نظام دروازه‌بانی رسانه‌ای و سیاست رسانه‌ای اغلب رسانه‌هایی که از یک دهه پیش در ایران و خارج از ایران برای تبلیغات حزبی دایر شده‌اند اساساً با چهارچوب‌ها و موازین حرفه‌ای روزنامه‌نگاری مغایر است و بسیاری از کسانی که در این رسانه‌ها به عنوان روزنامه‌نگار استخدام شده‌اندٰ در واقع کارمندان دستگاه تبلیغات حزبی این رسانه‌ها در داخل و خارج از کشور به شمار می‌روند.⁷

با نگاهی به وضعیت کنونی رسانه‌های داخل و خارج از کشور به نظر می‌رسد درک و تلقی موجود از روزنامه‌نگاری و رسانه با آن‌چه از نیمه‌ی دوم قرن بیستم به بعد درباره‌ی اصول حرفه‌ای روزنامه‌نگاری و کارکرد اجتماعی رسانه‌ها پذیرفته شده است هم‌خوان نیست و یکی از دلایلی که برنامه‌ها و بخش‌های سیاسی و خبری رسانه‌های فارسی‌زبان در میان مخاطبان تاثیرات محدودی دارند همان فقدان یا کمبود حرفه‌ای‌گرایی و استقلال در روزنامه‌نگاری و سیاست‌های رسانه‌ای آنهاست.


پانویس‌ها:

۱. در طول تاریخ معاصر ارتباطات، همواره حکومت وقت سعی در ایجاد محدودیت علنی برای ورود رسانه‌های جدید یا بهره‌برداری از آنها به سود خود داشته است. قانون مجوز برای رادیو در دوران رضاشاه پهلوی، تعطیل کردن اولین شبکه‌ی تلویزیون مستقل ایران و تاسیس تلویزیون دولتی در دوران محمدرضاشاه پهلوی و ممنوعیت ویدئو، ماهواره و فیلترینگ گسترده‌ی اینترنت توسط جمهوری اسلامی نمونه‌هایی از این شیوه‌ی برخورد نظام توتالیتر با رسانه‌های جدید است؛ به‌علاوه وضع قوانین سخت‌گیرانه برای مطبوعات و رسانه‌ها توسط این حکومت‌ها، در کنار سانسور علنی و مخفیانه که از سوی نهادهای دولتی و امنیتی اعمال شده است، روزنامه‌نگاران ایرانی را از سویی همواره در پی چتری حفاظتی در میان بخشی از قدرت حاکم کشانده و از سوی دیگر به خودسانسوری دامن زده است.

۷. حبیبی نیا، امید: روزنامه‌نگاری ایرانی، در هزارتوی تبلیغات سیاسی، گذار، ۱۳۸۹