Jul 2010

زمینه‌های رشد خرد و فرهنگ ایرانی - ۴

منصور کوشان: ایران تنها سرزمینی است که مردم قلمرو آن، تحت لوای نظامی کشوری و ایجاد جامعه‌ای شهری که در بیست و پنج سده‌ی پیش ایرانی نامیده می‌شوند، هنوز به نام ایرانی معرفی می‌شوند. در واقع، از میان تمدن‌های بزرگ تاریخ، ایلامی‌ها، آشوری‌ها، بابلی‌ها، مصری‌ها و یونانی‌ها، ایران تنها ملتی است که به زغم درگیر شدن با فرهنگ‌های بزرگ توانسته است هویت ملی‌ِ خود را همراه زبان خود حفظ کند.

ریشه‌ی تفسیرهای گوناگون قرآن کجاست؟

آرش سلیم: آن‌هایی که معتقدند مخاطب حضرت محمد و کتاب قرآن، مردم سراسر دنیا می‌باشند، این پاره آیه را که می‌گوید: «بگو ای مردم من پیامبری برای جمیع شما می‌باشم» استناد اصلی خود بیان می‌کنند. اما این‌جا با حداقل ۹دلیل و آیات زیادی نشان داده خواهد شد که مخاطب اصلی حضرت محمد و قرآن، اهالی مکه و حومه آن روز بوده‌اند نه تمام مردم دنیای آن روز.

تفسیرها و «اراده‌ی به قدرت»

ترجمه‌ی حمید پرنیان: یکی از برداشت‌ها از «اراده‌ی به قدرت» که برداشتی سطحی است از طریق مقایسه‌ی اتفاق‌های روزمره‌ی زندگی خود ما حاصل می‌شود: پهلوان‌پنبه‌ی مدرسه دوست دارد که بر دانش‌آموزان ضعیف اربابی کند و قدرتی که بر آن‌ها اعمال می‌کند را احساس کند. دانش‌آموزان خرفت و خنگ همه‌ی سعی‌شان را می‌کنند تا نمره‌ی بالاتری از بقیه‌ی هم‌کلاسی‌های‌شان بگیرند و نشان دهند که تیزهوش‌تر و زرنگ‌تر هستند.

شیب لغزان استدلال

مریم اقدمی: در بحث‌های متداول بر روی طیف وسیعی از موضوعات اجتماعی و سیاسی، یکی از طرفین از موضعی شروع می‌کند و با گام‌های تدریجی به جایی می‌رسد که کاملا با موضع اولیه متفاوت است. به همین دلیل این نوع روش استدلال را «شیب لغزنده» می‌نامند. افراد با قدم گذاشتن بر روی این شیب ناچار تا انتهای دره سقوط می‌کنند.

قرآن به مثابه گفتمان نه یک متن

آرش سلیم: برای درک آیات قرآن باید بتوان آن دو قریه مکه و مدینه را تجسم گرفت و این تجسم را خود آیات ممکن می‌سازد. در نتیجه مثلا وقتی اول آیه خطاب به پیامبر می‌گوید «قل»، یعنی برو در واکنش به «قالو»، سرگذر یا در مسجد به آن جمعیت مخاطب چنین چیزی را بگو (که در ادامه آن آیه آمده است). این قل شامل دیگر کشورها نمی‌شود. چون نه به زبان آن‌هاست و نه آن موقع ماهواره یا امکانات دیگر برای انتقال این پیام به همه دنیا بوده است.

زمینه‌های رشد خرد و فرهنگ ایرانی - ۳

منصور کوشان: آریایی‌ها اگر چه مانند بسیاری از قوم‌های هم‌زمانشان منش پدرسالاری را ارج می‌گذارند، اما این اندیشه به این معنا نیست که تمامی‌ِ افراد خانواده یا قبیله، در قید پدر یا بزرگ قبیله‌ گرفتارند. متن‌های بسیاری نشان می‌دهند که منش آزادگی در میان ایرانی‌ها رواج داشته است و آزاده، مورد احترام بسیار بوده است. تا پیش از دوران خودکامگی‌ِ دولت‌ها و دین‌ها که روی اندیشه و کردار و گفتار کسان جامعه، به ویژه رابطه‌ی فرادست‌ها با فرودست‌ها بسیار تأثیر می‌گذارد.

قرآن، پیامبر، و جمعیت مخاطب

آرش سلیم: «کتاب در دست ما» که نام آن قرآن است، دو دهه پس از وفات پیامبر تدوین و به صورت مصحف (کتاب) به شکل کنونی در آمد. آیات قرآن در طول ۲۳ سال پیامبری حضرت محمد، تدریجی و در تعامل و درگیری‌های فراوان با گروه‌های گوناگون مردم سرزمین پیامبر به وی نازل شد. پیامبر، همانگونه که در قرآن آمده، این آیات را برای آموزش مردم قرائت می‌کرد. نام قرآن هم می‌تواند از همین ویژگی قرائت آن برای مخاطب آن آمده باشد.

زمینه‌های رشد خرد و فرهنگ ایرانی - ۲

منصور کوشان: تا پیش از زمان زرتشت و اراده‌ی او برای برقراری یک خدای واحد، یعنی مزدااهوره، هیچ ایزدی منفور یا اهریمنی نبود. بلکه این وضعیت ویژه است که بد یا خوب، شر یا خیر، انگرَمینو یا سپندمینو، اهریمنی یا اهورایی تلقی می‌شود و نه ایزد نماینده‌‌ی آن. تأمل و مدارا در میان قوم‌ها، قبیله‌ها و حتی خانواده به گونه‌ای است که هر ایزد و هر آیینی از هویت و استقلال لازم برخوردار است و هیچ‏کس مانع از اندیشه و کردار و گفتار دیگری نمی‌شود.

گناه بدهی‌ای است که باید پرداخته شود

ترجمه‌ی حمید پرنیان: «گناه» امروزه با پاسخ‌گویی و مسوولیت گره خورده است؛ شما گناه می‌کنید چون می‌توانید و باید جور دیگری رفتار کنید (و گناه نکنید). اگر خاست‌گاه گناه را بشناسیم آن‌گاه می‌بینیم که پاسخ‌گویی و مسوولیت، که با مفهوم اراده‌ی آزاد در ارتباط است، با «گناه» هیچ ارتباطی ندارد. «گناه» از دید نیچه صرفن بدهی‌ای است که باید پرداخته شود. در واقع «اراده‌ی آزاد» ابداع جدیدی است که اخلاق بردگانی به وجودش آورده است.

روشنفکر به عنوان یک روزنامه‌نگار

علی میرسپاسی: در این نوشته قصد دارم به برخی اشتراک نظرها میان متفکران و اندیشمندانی بپردازم که در نگاه اول گمان می‌رود چندان تفاهم فکری با یکدیگر نداشته باشند. ارسطو، کانت و فوکو، سه متفکر و به اصطلاح امروز روشنفکرانی‌اند که هر سه درباره نقش فیلسوف (روشنفکر در دوره بعد از روشنگری) و اخلاق عملی (دخالت در سیاست و یا عرضه عمومی و زندگی روزمره)، مطالب جالب توجهی گفته‌اند و نظرات متفاوتی دارند.

زمینه‌های رشد خرد و فرهنگ ایرانی

جستارهایی که از این پس در زیر عنوان «جست و جوی خرد ایرانی»، منتشر می‌شود، بر آن است تا در گذر از متن‌های کهن ایرانی - آیینی و ادبی - و متن‌های معتبر تاریخی، نشان بدهد که چرا و چگونه خرد زمینی، تأمل‌پذیر و مستقل ایرانی ضعیف و محو می‌شود، چگونه عقیده‌ی تک‌خدایی، آسمانی و وابسته جایگزین آن می‌شود و به دنبال خود نظام‌های خودکامه و سرانجام حکومت اسلامی را بر ایران و ایرانی حاکم می‌کند.

دین خدا دین صلح‌ورزی است

آرش سلیم: با مطالعه نوشته‌ها و گفتار کدیور می‌توان برداشت کرد که او پذیرفته است «احکام» شریعت حضرت محمد ویژه زمان بعثت بوده است و در زمان حاضر قابل اجرا نیست. از طرف دیگر بعضی از فقیهان بر این باورند که در زمان غیبت این احکام قابل اجرا نیست. اما آیا به‌راستی با حذف احکامی چون سنگسار، قطع دست، از کوه پرت کردن، و احکام خشن دیگر می‌توان اسلام رحمانی داشت؟

بره‌ها، پرندگان شکاری، و نیچه

ترجمه‌ی حمید پرنیان: نیچه می‌گوید عدالتی که ما می‌فهمیم زاده‌ی بی‌قدرتی است: از آن‌جا که قادر نیستیم انتقام خود را بگیریم، حق را می‌سازیم، و مفهوم «عدالت» را ابداع می‌کنیم تا این حق را – اگر نه روی زمین، در بهشت - توجیه و اثبات کند. نیچه می‌گوید ما در قبال ایده‌ی عدالت مسئول و پاسخ‌گو نیستیم، بل ما در قبال خویش مسئول هستیم. به همین خاطر، از دید نیچه، قاتلینی که به‌خاطر پول آدم می‌کشند هیچ قانون اخلاقی‌ای را زیر پا نگذاشته‌اند.

«خوب» اربابان همان «شر» بردگان است

ترجمه‌ی حمید پرنیان: نجبا در میان خودشان انسان‌های محترم و رام هستند، اما همین‌که با بیگانگان روبه‌رو می‌شوند مانند حیوانات محبوس در قفس می‌شوند – در واقع نیچه آن‌ها را «بورهای درقفس‌شده» می نامند. «بورها» در این‌جا نه به رنگ مو که به شیرها اشاره دارد. نیچه این نشان افتخار را نه‌تنها به وایکینگ‌ها و گوت‌ها که به نجیب‌های عرب و ژاپنی هم می‌بخشد. «بربریت» با خشونت هم‌بسته است و گه‌گاه از سوی نجبا هم سر می‌زند.

نصرحامد ابوزید، قرآن‌پژوهی که تکفیر شد

مریم حسین‌خواه: نصرحامد ابوزید که دادگاه مصر او را مرتد دانست و رهبر سازمان الجهاد حکم قتلش را صادر کرد، متفکر نواندیش و قرآن پژوه مصری بود که از منظری نوین به مباحث رایج علوم قرآنی می‌نگریست و تلاش داشت با به‌کارگیری نظریه‌های متن‌شناختی و روش‌های زبان‌شناسی، به معنای متن راه یابد. ابوزید از جمله روشنفکرانی است که نگاهی نقادانه به سنت و گفتمان دینی دارد و با یک نگاه درون‌دینی به بررسی و تأمل در باب دین می‌پردازد.

انسان خوب یا عمل خوب

مریم اقدمی:همان‌طور که تا کنون دیده‌اید در هر قسمت از این مجموعه‌ برنامه سوالی به شکل نظرسنجی مطرح شده است. هر کدام از این سوال‌ها با ترسیم موقعیتی برای مخاطب او را بر سر دوراهی تصمیم‌گیری بین عمل درست یا نادرست بنابر تشخیص او قرار می‌دهند. سوال اخلاقی همیشه این بوده است که کدام عمل درست است.

بازنشر گفت‌وگوی اکبر گنجی با نصر حامد ابو زید

نصر حامد ابوزید، مفسری که از قرآن تقدس‌زدایی کرد، و تاوان سختی (تکفیر) برای آن پرداخت دهم جون ۱۹۴۳ در روستای طنطا در مصر متولد شد. او که چند صباحی هم عضو جمعیت اخوان المسلمین بود دیروز، پنجم جون در بیمارستانی در قاهره در اثر ابتلا به یک بیماری عفونی درگذشت. به همین مناسبت گفت‌وگوی اکبر گنجی با این قرآن‌شناس سرشناس، که سال پیش در رادیو زمانه منتشر شد، مجددا بازنشر می‌شود.

رانه‌ی تحول‌خواهی ایرانی

احمد امانی: حقیقتِ لخت و عور و سخت تکان‌دهنده چیزی نیست جز شکاف‌های ذهنی که منشاء تمام انشقاق‌های درونی جامعه نیز بوده، زخم و شکافی که آغاز جدایی بشر از طبیعت و حیوانی‌ات آن نیز بود. بر خلاف تصور رایج این زخم و شکاف آغاز فرار بشر از طبیعت و توحش درون آن بود نه سلطه بر آن اما تناقض در همین نخستین شکاف نیز متولد شد: بشر برای آغاز بشری‌ات و فرار از توحش طبیعت ناچار از ساخت قلمرویی خاص خویش بود.

بخت و اقبال در اخلاق

مریم اقدمی: شانس و اقبال چگونه می‌تواند در قضاوت‌های اخلاقی ما موثر باشد. تاثیر شانس بر پیروزی یا شکست، ثروت یا فقر، سلامت یا بیماری قابل درک است. اما آیا بخت و اقبال می‌تواند اعمال افراد را نیز به اعمال خوب یا بد از لحاظ اخلاقی تقسیم کند؟. چنین تفاوتی ظاهرا این ایده را تقویت می‌کند که قضاوت‌های اخلاقی ما تنها در صورتی معتبر هستند که عمل انجام شده تحت کنترل و اختیار عامل آن باشد.

مسیح واعظ اخلاق بردگی است

ترجمه‌ی حمید پرنیان: یهودی‌ستیزی مردم آلمان به این خاطر بود که مسیح با یهودیان مخالف بود، و آن‌ها در این یهودی‌ستیزی تا جایی پیش می‌روند که می‌گویند مسیح نه یهودی که آریایی بوده است. اما نیچه فراتر از جنبش یهودی‌ستیزی مردم آلمان می‌رود؛ نیچه باور دارد که عشق مسیحی، پاستوریزه‌شده‌ی نفرت‌ورزی یهود است و خود مسیح نیز واعظ اخلاق بردگی است.