Nov 2008

غالیان و برساختن تشیع کنونی

اکبر گنجی: کارخانه شیعیان غالی، اگر به همین سرعت معصوم تولید کند، چندی نخواهد گذشت که ولی‌فقیه را هم معصوم اعلام خواهند کرد، چون به صراحت نوشته‌اند که «هیچ دلیلی بر انحصار ولایت و عصمت در امامان» شیعیان وجود ندارد. آیا آوردن نام آقای خمینی در کنار نام یاران امام زمان، مقدمه‌ی معصوم‌سازی جدید نیست؟ مطابق نظر آیت‌الله جوادی آملی، «حضرت ولی عصر نیز هنگام ظهورشان سیصد و سیزده نفر یاور ویژه دارند و هر یک از آنان دست‌کم مانند حضرت امام خمینی است.»

پیشینه‌ی نظریه‌ی «علمای ابرار» در دوران اخیر

اکبر گنجی: مرحوم حیدرعلی قلمداران، کتابی نوشته است زیر عنوان «راه نجات از شر غلات». این کتاب، از نظر منابع و نیز نشان دادن تعارض تشیع فعلی با تشیع دوران ائمه، کتاب مهمی است. درواقع این کتاب نقدی است بر کتاب «امراء هستی»، نوشته‌ی سید ابوالفضل نبوی قمی. انتشار یک فصل از کتاب وی در این اینجا نقدی است بر برساخته‌های شیعیان غالی‌ای چون آیت‌الله جوادی آملی. در این نقد، به خوبی تغییر الگوی تشیع در طول تاریخ، نشان داده می‌شود.

امام، مصداق انسان کامل عرفا

اکبر گنجی: در کتب کلامی و تاریخی شیعیان از جریانی به نام «غلات شیعه» یا گزافه‌گویان سخن رفته است. امروزه توجه چندانی به آن مباحث نمی‌شود. گویی «غالیان» جریانی متعلق به اعصار گذشته‌اند که دیگر اثری از آنان در میان شیعیان دوازده امامی یافت نمی‌شود. اما انصاف آن است که تصور و تصویری که امروزه از سوی مراجع تقلید، فقها، مفسران و روحانیون درباره‌ی ائمه در جامعه ترویج می‌شود، سراسر غلو و آغشته به خرافات بسیار است.

اکبر گنجی با دو چهره

محمد برقعی: خطایی که متاسفانه دامنگیر بسیاری از روشنفکران دینی ما پس از انقلاب شده است از جمله فکر می‌کنند که این نظریه «قبض و بسط» یا «فقه پویا» بود که جامعه را متحول کرد؛ درحالی که واقعیت این است که فقه سنتی قادر به اداره جامعه نبود و مردم خسته و خشمگین از تحمیل احکام متحجر قرون وسطایی بر آنان به دنبال راه نجاتی از دست این هیولای تیغ بر دست می‌گشتند.

اکبر گنجی با دو چهره

محمد برقعی: هدف از این نوشتار، بررسی نوشته‌های اخیر آقای اکبر گنجی در رابطه با قرآن و به ویژه حضرت مهدی است. درستی و نادرستی این مطالب، مورد نظر من نیست که در قلمرو تخصص من نیست. هر چند در مناظراتشان با مدعیان نشان داده‌اند که بر آنچه می‌نویسند تسلط بسیار خوبی دارند و همه جا از منطقی قوی در این نوشته‌ها بهره گرفته‌اند. اما آنچه مورد نظر من است، نگاهی از منظر جامعه‌شناسی بر این نوشته‌ها و تاثیر آن در جامعه و در عملکردهای خود ایشان است.

امام زمان- قدرت- ثروت

اکبر گنجی: برساخته‌ی امام زمان، مدلل شود یا نشود، یک واقعیت مهم نباید فراموش شود. این ایده، قدرت ساز و ثروت ساز است. کسانی از این طریق نان می‌خورند و کسانی هم از این راه به قدرت می‌رسند. آنان که از این طریق ثروت اندوزی و قدرت اندوزی می‌کنند، حق دارند مدعی دیدار با امام زمان شوند، اما کسانی که از این دایره بیرونند، اگر مدعی ملاقات با امام زمان شوند، کذاب‌اند و باید حساب پس دهند. در چنین مواقعی، آن حدیثی که دیدار با امام زمان در دوران غیبت کبری را دروغ محض می‌خواند، علم می‌شود.

اکبر گنجی و آموزه‌ی قرآن محمّدی

آرش نراقی: به گمان من حق با گنجی است که مسلمانان فرهیخته باید شبهات تاریخی مربوط به وثاقت متن را جدّی تلقی کنند و بکوشند پاسخی در خور و خردپسند برای آن انتقادات بیابند. اما از آنجا که گنجی در «قرآن محمدی»، قرآن را کلام پیامبر می‌داند، لاجرم باید فرض کنیم که دست‌کم از منظر او علی‌الاصول می‌توان برای آن شبهات پاسخی درخور و خردپسند فراهم آورد، و وثاقت تاریخی قرآن (یا دست‌کم بخش مهمی از آن) را تصدیق کرد.

نقد دین، نقد دولت

اکبر گنجی: زمام‌داران حاکم بر ایران، شاید نقد باورهای اصلی دین را برتابند، اما طلب دلیل بر وجود امام زمان را برنمی‌تابند، چرا که حیات و ممات آنان وابسته و متکی بر این باور بلادلیل است. روحانیون حاکم بر ایران که با اتکا بر این باور، مردم ایران را به اسارت گرفته‌اند، اینک گرفتار رئیس جمهوری زرنگ‌تر از خود شده‌اند که مدعی‌ست امام زمان همه جا همراه اوست و حتی در مجمع عمومی سازمان ملل هم او را تنها نمی‌گذارد.

«اصلاح‌طلبان از دایره تنگ "خودی" رها نشده‌اند»

دکتر مهرداد مشایخی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه در آمریکا در بخش دوم مصاحبه‌ای با جمعی از خبرنگاران که در ایران مجال انتشار نیافت، می‌گوید: «‌نگاه اصلاح‌طلبان به دیگران، همیشه و تا حدی، دارای گرایش‌های فرقه‌گرایانه بوده است. به همین دلیل و همیشه در انتهای بحث، بالاخره می‌گویند: فراموش نکنید که جامعه و فرهنگ ما دینی است. این تلقی از اصلاح‌گری و دموکراسی نمی‌تواند با حقوق شهروندی گره بخورد. زیرا می‌توان فرض را چنین گذاشت که آن‌ها هنوز مفهوم شهروندی را نپذیرفته‌اند. باید از این منظر مفاهیم و پراتیک اصلاح‌طلبان را نقد کرد.»

موعودگرایی ادیان و مهدی موعود شیعیان

اکبر گنجی: روشن است که گزارش‌های تاریخی هیچ شاهد و قرینه‌ای برای فرزند داشتن امام حسن عسگری ارائه نمی‌دهند. تنها متکای این برساخته، موعودگرایی ادیان و آدمیان است. هم‌چنین با دلایل عقلی هم نمی‌توان وجود فردی با طول عمر بیش از ۱۲۰۰ سال را اثبات کرد. ضمن آن‌که این ادعا با علم تجربی هم سازگار نیست. شیعیان ۱۲ امامی فقط می‌توانند باور خود را به ایمان و تعبد متکی کنند. دراین صورت باید به این پرسش پاسخ گفت که مهدی موعود ۱۲ امامی‌ها با مهدی موعود دیگران چه تفاوتی دارد؟

حقوق شهروندی، محتوای دموکراسی است

مهرداد مشایخی: برای قوام گرفتن حرکت دموکراسی‌خواهانه، ما محتاج ‏عامل‌هائی انسانی هستیم که مولد انرژی فرهنگی- اجتماعی- سیاسی باشند. ‏نه دولت‌های خارجی می‌توانند ایران را دموکراتیزه کنند و نه نخبگان در ‏قدرت به تنهائی. بار اصلی این تلاش تاریخی را می‌باید گروه‌های اجتماعی ‏و جنبش‌های آنها حمل کنند. ‏

تأملاتی درباره‌ی تروریسم مقدس

اکبر گنجی: جنجالی که بنیادگرایان حاکم بر ایران در خصوص «قرآن محمدی»، خصوصاً پرسش از دلائل وجود امام زمان، به راه انداختند، از جهات گوناگون، قابل تأمل است. جدای از بنیاد‌گرایان، بسیاری از ایرانیان داخل و خارج از کشور، این پرسش را طرح می‌کنند: چرا وارد حوزه‌هایی می‌شوید که قلمرو باورهای دینی مردم‌ است؟ آیا بدین ترتیب، مردم را در مقابل خود قرار نمی‌دهید؟ آیا این خواست قلبی رژیم نیست که مخالفان خود را عده‌ای بی‌دین معرفی کند؟ آیا در شرایطی که نظام جمهوری اسلامی‌، مردم ایران را از تمامی حقوق اساسی‌شان محروم کرده‌، دامن زدن به چنین بحث‌هایی، به تفرقه ‌در جبهه‌ی دموکراسی‌خواهان منتهی نخواهد شد؟

خوک‌ها، گوسفندها، پشه‌ها، الاغ‌ها

اکبر گنجی: این خدای متشخص انسان‌وار سلطانی نبود که دیگر انسان‌ها را حیوان می‌خواند، این پیامبرگرامی اسلام بود که دشمنان خود را، در چارچوب گفتمان زمانه، حیوان می‌خواند. انصاف علمی چه حکم می‌کند؟ این آیات، کلام الله است یا سخنان پیامبر بزرگواری که با دشمنان‌اش درگیر جنگ بود و کوچک‌ترین غفلت، رسالت‌اش را در نطفه نابود می‌کرد؟ «قرآن محمدی» درصدد توجیه گذشته‌ی ادیان نیست، بلکه مدعا این است: نگاه تاریخی به ادیان، راه فهم ادیان بزرگ تاریخ است.

مجموعه مفاهیم

مریم اقدمی: معمولاً خیلی از مفاهیم هستند که به دلایل سنتی و فرهنگی همیشه همراه هم استفاده می‌شوند. در واقع این مفاهیم همیشه یک مجموعه را تشکیل می‌دهند که به کار بردن یکی از آنها، مفاهیم دیگر آن مجموعه را به ذهن تداعی می‌کند. بر اساس همین تداعی مفاهیم مشابه معمولا استدلال‌هایی می‌کنیم که لزوما درست نیستند و چیزهایی را به هم ربط می‌دهیم که در بسیاری از مواقع نمی‌توانند لحاظ منطقی قابل قبول باشند.

کیفرهای متفاوت‌ها؛ حیوان‌های انسان‌نما

اکبر گنجی: انحصارگرایی دینی‌ تنها یک دین را دین حق می‌داند و نجات‌، سعادت‌ و رستگاری‌ را تنها در گرو پیروی‌ از آن «دین‌ خاص» معرفی می‌کند. دوران ماقبل مدرن، دوران انحصارگرایی معرفت‌شناختی و اجتماعی بود. ادیان ابراهیمی که متعلق به آن دوران هستند، خود را مطلق حقیقت، حقیقت مطلق و تنها راه سعادت اخروی معرفی کرده‌اند. تمام پیامبران انحصارگرا بوده‌اند. منتها پیامبران بعدی که با مخالفت پیروان ادیان پیشین مواجه می‌شدند، به شمول‌گرایی متوسل می‌گردیدند.

نقش فلسفه

ابراهيم ابو ربيع، ترجمه‌ی داریوش محمدپور: هر چند جابری اهميت جذب عقايد را در دوره‌ی «تدوين» دست کم نمی‌گیرد، اما بر اين باور است که اشرافيت کهن ايرانی - که از نيروهای عرب اسلام شکست خورده بود- مصمم بود که در ذهن عربی دوره‌ی کلاسيک آشوبی بر پا کند. اشرافيت ایرانی برای جبران شکست خفت‌بارش در صحنه‌ی نبرد، از زرادخانه‌ی عقايد يا مهمات عقلانی‌اش برای مسخر کردن اسلام و جهان عرب از درون استفاده کرد. در طی دوره‌ی اموی و اوايل عصر عباسی، «اشرافيت پرزور ِ ايرانی با استفاده از ميراث غنی مزدکی، مانوی و زرتشتی‌اش حمله‌ی ايدئولوژيک گسترده‌ای را آغاز کرد تا در ماهيت دين عربی ايجاد شک کرده و آن را به نابودی بکشاند تا اتوريته و دولت عربی نيز از هم بپاشد.»

احتمال کدام بیشتر است

مریم اقدمی: به نظر شما احتمال وقوع کدام یک از این دو مورد بیشتر است؟ ۱. آمریکا سال آینده نیروهایش را از عراق خارج کند. ۲. آمریکا سال آینده نیروهایش را از عراق خارج کند و تاسیسات هسته‌ای ایران را بمباران کند. خیلی از افراد در جواب این سوال و سوال‌های مشابه آن، گزینه دوم را انتخاب می‌کنند. یکی از دلایل این پاسخ آن است که فرض می‌شود این جواب گزینه اول را هم شامل می‌شود. این اشتباه منطقی مغالطه «احتمال ترکیبی» نام دارد.

تحقیر و استهزاء مخالفان و متفاوت‌ها

اکبر گنجی: نکته‌ی‌ غیرقابل‌ قبول‌ در تفسیر علامه‌ طباطبایی‌ این‌ است‌ که‌ ایشان‌ مدعی هستند‌ اهل‌ کتاب،‌ ایمان‌ به‌ خدا را به‌ ریشخند گرفته‌اند، در حالی‌که‌ اهل‌ کتاب‌ به‌ خدا ایمان‌ دارند ولی‌ به‌ دین‌ اسلام‌ ایمان‌ ندارند. بنابراین محل‌ نزاع‌، ایمان‌ به‌ خدا نیست‌. از سوی‌ دیگر ریشخند اعتباری‌ کفار و اهل‌ کتاب‌ هیچ‌ پیامدی‌ ندارد، ولی‌ ریشخند تکوینی‌ خداوند پیامدهای واقعی‌ و عملی‌ دارد. یعنی‌ مطابق‌ تفسیر آیت‌الله جوادی‌ آملی‌، آن‌ها توسط‌ خداوند، سبک مغز، سبک قلب‌، میمون‌ و خوک می‌شوند.