«طولانی‌بودن جنگ ریشه در گروگان‌گیری داشت»

مریم محمدی

برای روز سیزدهم آبان، در تقویم پس از انقلاب ایران، چهار مناسبت قائل شده‏اند: سالگرد تبعید آقای خمینی به ترکیه در نظام گذشته، کشته شدن چند دانش‏آموز در سال ۱۳۵۷ به دست نیروهای حکومت نظامی نظام گذشته، اشغال سفارت امریکا در تهران در سال ۱۳۵۸ و سپس اعلام روز جهانی مبارزه با استکبار به این مناسبت‏ها.

در این میان، اشغال سفارت امریکا که به گروگانگیری ۵۲ نفر از کارکنان آن برای مدت ۴۴۴ روز منتهی شد، واقعه‏ای است که علت بروز آن، پیامدهای آن و نیز چگونگی پایان یافتن آن، هنوز مورد بحث و بررسی و گمانه‏هاست.
از همین زاویه، پای گفت‏وگوی دکتر ابوالحسن بنی‏صدر نشسته‏ایم که در زمان وقوع این حادثه، از افراد تاثیرگذار در هیئت حاکمه‏ی ایران و سپس رئیس‏جمهور ایران بود.

شما این خبر را کجا و در چه موقعیتی شنیدید و واکنش شما و اطرافیان‏تان به این حادثه چه بود؟

ابوالحسن بنی‌صدر: روز ۱۳ آبان، اگر درست به یادم مانده باشد، در مجلس خبرگان و یا در شورای انقلاب بودم. بیشتر می‏گویم که در شورای انقلاب؛ برای اینکه آقای دکتر یزدی هم حاضر بود و گفت که این یک کودتا است و منشا این کودتا را هم خارجی می‏دانست.

به چه معنا؟

به این معنا که حکومت موقت را از کار بیاندازند، آن طرح را یک طرح دانشجویی که در ایران ریخته و اجرا شده باشد، نمی‏دانست. البته این‏طور که یادم هست.

روز بعد هم من سرمقاله‏ای انتشار دادم و در آن جهات مثبت و منفی این عمل را بررسی کردم. جهات منفی‏ آن را غالب یافتم و اینکه این امر (آن وقت هنوز برای من روشن نبود که این گروگانگیری یک طرح امریکایی است) سنت بشود که برای ساقط کردن حکومتی، سفارت گرفته شود، پای قدرت خارجی به‏میان بیاید را ضربه‏ای به استقلال ایران دانستم و از آقای بازرگان هم به‏اصرار خواستم که استعفا ندهد. متأسفانه وقتی من به او اصرار می‏کردم که استعفا ندهد، او استعفای خود را برای آقای خمینی فرستاده بود.

این موضعگیری شما آن موقع تأثیر منفی روی اطرافیان شما یا در نزدیکان آیت‌الله خمینی نداشت؟

در دانشجویان خط امام که چرا. آنها اطرافیان من نبودند، ولی برآشفته شده بودند که چرا من با وجود اینکه آقای خمینی این عمل را انقلاب دوم نامیده بود، من هم‏چون موضعی اتخاذ کردم.

آیت‌الله خمینی به محض مواجه شدن با این حادثه، آن را انقلاب دوم نامید یا اینکه در طی مسائلی که بعدها با آن روبه‌رو شد؟

بنا بر آن‏چه دانشجویان خط امام و آقای موسوی خویینی‏ها می‏گویند، آنها طرح را اجرا کردند. آقای موسوی خویینی‏ها گفته شما این کار را بکنید، امام تصویب خواهد کرد.

ابوالحسن بنی‌صدر

امری که مهم است مخاطبان شما بدانند، این است که آن دانشجویان، برابر با قراری که آقای خمینی با آنها گذاشته بود، باید کارهای خود را با تصویب کمیته‏ای انجام می‏دادند که اعضای آن عبارت بودند از آقای خامنه‏ای، آقای حریری، آقای مجتهد شبستری، آقای خویینی‏ها و من. از این اعضا، غیر از آقای موسوی خویینی‏ها، کسی از این کار اطلاع نداشت. پس آقای موسوی خویینی‏ها یک ولایت مطلقه‏ را هم به آن کمیته، هم به شورای انقلاب، هم به حکومت بازرگان، هم به آقای خمینی و هم به ملت ایران اعمال کرده است.

یعنی این جمع قبل از گروگانگیری تشکیل شده بود تا دانشجویان خط امام در همه‏ی موارد با آنها مشورت کنند؟

این جمع خیلی قبل از گروگانگیری تعیین شده بود و دانشجویان خط امام هرکاری می‏خواستند انجام بدهند، می‏بایستی به تصویب همین کمیته می‏رساندند، بعد عمل می‏کردند. این کاری بود که به تصویب آن کمیته نرساندند و به ترتیبی که گفتم، آقای موسوی‏ خویینی‏ها ولایت مطلقه‏ اعمال کرده است.

گفتید آن زمان نمی‏دانستید که این یک طرح امریکایی است. این به معنای آن است که الان برای شما ثابت شده که اشغال سفارت امریکا، یک برنامه‏ی امریکایی بوده است؟

بعد از گذشت ۳۰ سال، آقای سردار مشفق آمده است و می‏گوید که این یک طرح امریکایی بود. البته تصدیق تحقیقاتی است که در خود امریکا انجام گرفته و آن تحقیقات حاکی از آن است که این طرح را کیسینجر و راکفلر، بعد از مراجعه‏ی اشرف پهلوی به آنها، تهیه و از طریق عوامل خودشان در ایران اجرا کردند.

حالا آقای سردار مشفق می‏گوید که آن عامل همین آقای موسوی خویینی‏ها بوده است. منبع دیگری هم همین حرف را زده بود، اما دلیل و مدرکی برای اینکه ایشان واقعاً عامل امریکا بوده باشد، تاکنون ما ندیده‏ایم.

به این ترتیب، این تصمیمی خارج از اراده‏ی حکومت امریکا بوده است. چون کیسینجر و وراکفلر که در آن زمان سمتی نداشتند و حکومت دست دمکرات‏ها بود.

دو واقعیت در امریکا جریان داشت، حتی الان هم هست؛ یکی حکومت رسمی که با آقای کارتر بود. طبیعت این گروگانگیری به زیان آن حکومت بود و آن حکومت می‏کوشید آن را حل کند.

دیگری رقیب آقای کارتر، به‏خصوص آن بخشی از حزب جمهوری‏خواه امریکا بود که وجود و حکومت او را برای امریکا خطرناک می‏دانست و به‏اصطلاح ریگانیسم، به این ترتیب پدید آمد. آنها طراح این گروگانگیری و مجری آن هستند. برای اینکه بعد از شکست جنگ ویتنام، یک شوک روانی به ملت امریکا وارد شود. اثر آن شوک روانی، انتخاب آقای ریگان به ریاست جمهوری بود. البته این امر زمینه‏سازی لازم داشت و آن معامله‏ی پنهانی بر سر گروگان‏ها بود که شد «اکتبر سورپرایز». تازه در آن اکتبر سورپرایز هم باز آقای کیسینجر نقش داشت.

منظور از «اکتبرسورپرایز»، بحثی است که این روزها بر سر زبان‏ها است و هم‌چنین عنوان کتابی است به همین نام که نویسنده‏ی امریکایی، روبرت پاری، درباره‏ی تلاش جمهوری‏خواهان امریکا برای سرنگونی کارتر و در این میان سوءاستفاده از مسئله‏ی گروگانگیری نوشته است. در آن‏جا به ملاقاتی بین نمایندگان آیت‌الله خمینی و دولت امریکا در پاریس اشاره شده که بین ۱۹ تا ۲۱ اکتبر ۱۹۸۰ صورت گرفته و منجر به آزادی گروگان‏ها شده است.


پرسش من از شما این است که قبل از این ملاقات در سال ۱۹۸۰، آیت‌الله خمینی همواره می‏گفتند کارتر باید برود. در حالی‏که مسلم بود گروگان‏ها تا ابد نمی‏توانند در ایران بمانند. به‏نظر می‏آمد که آزادی آنها به بعد از دوران کارتر موکول شده است. در واقع همیشه گفته شده است که مسئله‏ی گروگان‏های امریکایی، به‏نوعی در سقوط کارتر و دمکرات‏ها نقش داشته است. آیا از آغاز چنین تصمیمی در دولت ایران بوده است؟

قطعاً این‏طور است. این رژیم از ابتدا، طرفدار گرایش‏های راست در امریکا و اروپا بوده است. همین اکنون هم هم آقای نتانیاهو سخت خوشحال است از اینکه اکثریت اوباما در مجلس نمایندگان امریکا، تبدیل به اقلیت شده است و هم آقای احمد‏ی‏نژاد و آقای خامنه‏ای. اتفاقی نیست.

دلیل آقای خمینی و دستیاران او برای معامله با جمهوری‏خواهان بر سر گروگان‏ها، این بود که با جمهوری‏خواه‏ها، خصوصاً با ریگانیسم، استقرار استبداد ملاتاریا بسیار آسان‏تر می‏شد. چنان که در عمل هم این‏طور شد. شد ماجرای فروش اسلحه به ایران برای اینکه جنگ هشت سال ادامه پیدا کند و در این جنگی که هشت سال ادامه یافت و پیامد همان گروگانگیری هم بود، استبداد این آقایان هم بر ایران مستقر شد.

ولی چرا دور از تصور است که در شرایط دهه‏ی هفتاد میلادی، با توجه به موقعیتی که امریکا داشت و ترکیب نیروهایی که در ایران در انقلاب شرکت داشتند، حمله به سفارت امریکا اتفاق بیافتد؟ درستی یا نادرستی این عمل به‏کنار، ولی چرا نمی‏توانسته تحت تاثیر جو انقلابی آن روز، این مسئله از جانب دانشجویان یا نیروهای انقلابی در آن زمان اتفاق افتاده باشد؟ به جای اینکه دخالت مستقیم امریکا در این قضیه مطرح باشد؟

انقلاب ایران برای استقلال انجام گرفت. شعار آن هم این بود: استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی. معنای استقلال، نه امروز، بلکه آن زمان، تعریف شده بود. همین اصطلاح موازنه‏ی منفی از زبان آقای خمینی هم جاری شده بود. معنایی که آن زمان پیدا کرده بود، این بود که به دوران استفاده از قدرت خارجی در سیاست داخلی پایان داده شود.

پس عمل گروگانگیری مطلقا انقلابی نبود، ضد‏ انقلابی هم بود. ایراد من نیز آن روز همین بود که هر انقلابی هدفی دارد. اگر انقلابی بود، با هدف دیگری، ممکن بود تصور بشود که سفارت‏خانه‏ی یک قدرت خارجی که طی دورانی از کودتای ۲۸ مرداد بر ایران حاکم بوده، مورد حمله و اشغال قرار بگیرد، اما نه انقلابی که هدف خود را استقلال قرار داده بود. ملتی برخاسته بود و امریکا را از ایران رانده بود. آقایان را از در رانده بود و آنها را از پنجره وارد کرده بودند و تا امروز محور سیاست داخلی و خارجی ایران شده‌اند.

آیا آن زمان شما تلاش می‏کردید برای اینکه مسئله‏ی گروگان‏ها را از راه‏های دیگری حل کنید؟

بله؛ ما تمام کوشش خود را می‏کردیم. در «خیانت به امید»، مواردی را که این مشکل را به حل شدن رساندیم، برشمردم. الان درست در ذهنم نیست که ۲۵ مورد یا ۴۰ مورد بود. یعنی قطعاً ۲۵ بار ما این مسئله را به مرحله‏ی حل رساندیم.

اما بازی‏ای که جمهوری‏خواه‏ها در امریکا درآوردند و آقای خمینی و دستیاران ایشان نیز در داخل، آن را تبدیل به یک مسئله‌ی لاینحل کردند و مانع از حل آن شدند. یعنی به‏طور عمده از طریق آقای خمینی مانع ایجاد می‏شد. پسر ایشان به من گفت که آقای خمینی می‏گوید امریکایی‏ها نمی‏خواهند رژیم جدید برقرار بشود. ما قانون اساسی را که به تصویب رساندیم و انتخابات را که انجام دادیم، گروگان‏ها را رها می‏کنیم تا بروند.

بنابراین از دید آقای خمینی، این گروگان‏ها باید نگا‏هداری می‏شدند تا رژیم ایشان مستقر می‏شد. همین استفاده را هم انجام داد. وقتی عراقی‏ها حمله کردند، ایشان را ترس گرفت و قرار را بر حل گذاشت. آقای صادق طباطبایی را بدون اطلاع رئیس جمهور، برای گفت‏وگو با دولت کارتر، به آلمان فرستاد. در همان زمان با گروه رقیب او، یعنی جمهوری‏خواهان هم وارد معامله‏ی پنهانی شد. می‏بینیم که دوتا قرارداد امضا شد؛ یکی قرارداد علنی بود که اسم آن را «بیانیه‏ی الجزایر» گذاشتند. منتها وقتی آن را امضا کردند که کارتر شکست خورده بود. قرارداد دوم، معامله‏ی پنهانی‏ای بود که شد افتضاح اکتبرسورپرایز.