کناره‌گیری قرارگاه خاتم‌الانبیا، نشانه اثرگذاری تحریم‌ها

ایرج ادیب‌زاده

چهارسال پس از آن که دولت محمود احمدی‌نژاد، بدون برگزاری مناقصه، گسترش دو فاز پارس جنوبی را به قرارگاه خاتم‌الانبیا، وابسته به سپاه پاسداران واگذار کرد، این قرارگاه خود را از ادامه‌ی فعالیت در میدان گازی پارس جنوبی کنار کشید.

آقای رضا تقی‌زاده استاد دانشگاه گلاسکو و کارشناس سیاسی، درباره‌ی علت‌ کنار کشیدن گروه صنعتی سپاه پاسداران از طرح توسعه‌ی میدان گازی پارس جنوبی به زمانه می‌گوید:

یکی از راه‌های شکست سازمان‌ها، اعم از سیاسی، صنعتی و یا دولتی، گسترده‌تر کردن آنها بدون نسبت با امکاناتی است که دارند. یعنی تعهداتی را قبول می‌کنند که قادر به انجام آنها نیستند. حتی می‌بینیم یک سازمان سیاسی با وسعت دولت اتحاد جماهیر شوروی هم به علت گسترده‌تر شدن بیش از حد توانایی، در نهایت به شکست کشیده می‌شود.

رضا تقی‌زاده استاد دانشگاه گلاسکو و کارشناس سیاسی

قرارگاه خاتم‌الانبیا بعد از پایان جنگ ایران و عراق، با این هدف به کارهای غیر جنگی کشیده شد که از خدمات و امکانات فنی‌اش برای سازندگی در مملکت استفاده شود، اما با سرعتی بیش‌ از حد معمول و با نوعی جاه‌طلبی خارق‌العاده، مسئولیت‌هایی را به‌عهده گرفت که امکان انجامش برای آن خیلی دشوار بود. به همین علت به منابع خارجی، ایجاد شرکت‌های کوچک‌تر و زیرمجموعه‌هایی روی آوردند که بتوانند این خدمات را زیر چتر قرارگاه خاتم‌الانبیا و مآلاً سپاه پاسداران جمع‌آوری کنند.

با توجه به این که منابع مالی در طرح‌های نفتی بیش‌تر از جاهای دیگر بود، به عقد قرارداد کمک می‌کرد و منجر به این شد که قرارگاه خاتم‌الانبیا امکانات مالی گسترده‌ نیز پیدا کند و بیش از پیش به سمت نفت و طرح‌های نفتی کشیده شود.

بعد از مدتی که قرارگاه چند طرح‌ ابتدایی را انجام داد، با الگوبرداری از کانگلومرهای بزرگ جهانی، مانند زیمنس آلمان یا شرکت‌هایی مثل دای‌هایتسو و فوجیتسو یا شرکت‌های مالزیایی و ژاپنی که مجموعه‌ای از کارهای صنعتی‌ـ اقتصادی را انجام می‌دادند، تصور کردند در غیاب بخش خصوصی قدرتمند در ایران با توسعه‌ی این فعالیت‌ها می‌توانند تبدیل به یکی از مجموعه‌های اقتصادی و صنعتی بشوند و پروژه‌های بزرگ‌تری را به‌عهده گیرند.

ولی به علت ضعف مدیریت، فساد مالی، نداشتن علایق خاص و کارهای فنی لازم و همین‌طور نبودن در یک بازار و اقتصاد آزاد، مانند محیطی که زیمنس و دای‌هاتسو و سونی در آن قرار دارند، این شرکت نتوانست توسعه‌ی واقعی پیدا کند. حالا به‌هرحال خود را به علت عقب‌ماندن از تعهداتش و گسترده‌ترشدن بیش‌ از حد و بی‌تناسب با امکانات، مجبور به عقب‌نشینی از این طرح‌ها می‌بیند.

رستم قاسمی فرمانده‌ی قرارگاه دو ماه پیش گفته بود، تأمین عملیات مالی در فازهای ۱۵ و ۱۶ میدان مشترک گازی پارس جنوبی، در گرو برداشت یک میلیارد دلار از حساب ذخیره‌ی ارزی است. به‌نظر می‌رسد در این زمینه، موفقیتی به‌دست نیاورده است. فکر می‌کنید این‌ هم یکی دیگر از علل کناره‌گیری این قرارگاه باشد؟

بی‌تردید. آنها برای اجرای کارهای‌شان به یقین نیاز به تأمین مالی دارند. آنها تصور می‌کردند که اگر نتوانند منابع مالی را از خارج تهیه کنند یا پاینانس بکنند با توجه به کمک شرکت‌های سرمایه‌گذاری، حداقل می‌توانند این پول را از صندوق ذخیره‌ی ارزی بردارند. ولی با توجه به کاهش نسبی درآمدهای نفتی ایران، کاهش صادرات نفت خام و همین طور کنترل بیش‌ از پیش مجلس نسبت به نحوه‌ی برداشت از صندوق ذخیره‌ی ارزی، در این منبع هم به روی قرارگاه خاتم‌الانبیا بسته شد.

بنابراین آنها می‌دیدند که قبول این تعهد تنها به تحمل زیان‌های مالی و ادامه‌ی این وضعیت می‌انجامد و چون نمی‌توانند بیلانی از پیشرفت کار ارائه کنند، این عدم پیشرفت و در حقیقت شکست اجرای برنامه گریبانگیر آنها می‌شود، بدون این که موفق شده باشند بهره‌ای از این کار ببرند. بنابراین در شرایط دشوار مالی خود را مجبور به عقب‌نشینی از تعهداتی دیدند که از پیش با تصور بهره‌ی انتفاعی آن را قبول کرده بودند.

وزارت نفت ایران می‌گوید، کنار رفتن قرارگاه خاتم‌الانبیا هیچ مشکلی در ادامه‌ی اجرای توسعه‌ی این فازها ایجاد نمی‌کند و اجرای عملیات با ترکیب جدید کنسرسیوم ادامه پیدا می‌کند، اما توضیح بیش‌تری در این زمینه نداده است. نظر شما چیست؟

آنها می‌خواهند وضع موجود را توجیه کنند. قرارگاه خاتم‌الانبیا که با اشتیاق وزارت نفت بخشی از مسئولیت‌های اجرایی‌اش را به آن واگذار کرده و یا آن را جانشین شرکت‌های خارجی‌ای کرده است که ایران را ترک کرده‌اند، خوشحال نیست از این که می‌بیند حالا آنها اعتراف می‌کنند به این که تحریم‌ها اثر خود را گذاشته است، نقل و انتقالات مالی امکان‌پذیر نیست، منابع مالی خشک شده‌اند و غیره.

اگر قرارگاه خاتم‌الانبیا به‌عنوان واحد مورد اعتماد و مورد علاقه‌ی دولت، قادر به اجرای این طرح‌ها نبوده، به همان دلیل سازمان‌ها و واحدهای دیگر دولتی هم قادر به انجام چنین کاری نخواهند بود. دولت اما چاره‌ای نمی‌بیند، جز این که بگوید تحریم‌ها به ایران اثر نکرده است و کناررفتن قرارگاه خاتم‌الانبیا از این طرح‌ها لطمه‌ای به ادامه‌ی آنها نمی‌زند.

نه! آن‌چه آقای قاسمی اظهار می‌کند و هم‌چنین کناررفتن قرارگاه خاتم‌الانبیا دلیل اثرگذاری تحریم‌ها است. وقتی قرارگاه خاتم‌الانبیا اعتراف می‌کند که این تحریم‌ها مؤثر بوده و محدودیت‌هایی در روند کارشان اعمال شده است، واحدهای دیگر مربوط به وزارت نفت و یا شرکت‌های کوچک‌تر از قرارگاه خاتم‌الانبیا نیز از این محدودیت‌ها رنج خواهند برد و اجرای پروژه‌ها در عمل با اعتراضی که قرارگاه خواهد کرد، با توقف روبه‌رو خواهند شد.

براساس قراردادهای بین‌المللی، اگر شرکتی اجرای پروژه‌ای را به‌عهده گیرد و آن را نیمه‌کاره رها کند، باید خسارت بپردازد. آیا وزارت نفت می‌تواند از سپاه پاسداران تقاضای خسارت کند؟

مطلقاً چنین چیزی وجود ندارد. اصلا قراردادی که اجرای آن به‌عهده‌ی قرارگاه خاتم‌الانبیا واگذار شده است، با ترک مناقصه بوده است. حتی در شروع کار به علت نداشتن منابع مالی کافی، دولت آن‌چه قرارگاه خاتم‌الانبیا به‌عنوان ضمانت اجرای کار بایستی به وزارت نفت می‌پرداخت، به‌عنوان وام در اختیار آن شرکت گذاشته است.

نه از نظر مجموعه‌ی مدیریت از بالا به پایین، نه از نظر رعایت قراردادها بر موازین مناقصه‌های متعارف، هیچ‌کدام ازاین شرایط در مورد قرارگاه خاتم‌الانبیا صدق نمی‌کند و بی‌تردید قرارگاه خاتم‌الانبیا یک‌شاهی هم به وزارت نفت در مورد کنارکشی‌اش از این طرح‌ها نخواهد پرداخت. در حقیقت اینها مجموعه‌های دولتی هستند که تظاهر به تعلق به بخش خصوصی می‌کنند. بنابراین نه زیانی پرداخته می‌شود، نه زیانی دریافت می‌شود.

این مجموعه، مجموعه‌ای دولتی است و ضررش کاملاً روشن است که زیان منابع ملی است و مردم که می‌بینند اداره‌ی امور اقتصادی‌شان در دست دولت با چنین مشکلاتی روبه‌رو است.

در حقیقت دولت با علاقه می‌خواست قرارگاه خاتم‌الانبیا تعهد این کارهایی را که انجام‌نشدنی بود، به‌عهده بگیرد تا اگر طرح‌ها اجرا نشد، این مسئولیت از گردن وزارت نفت به سازمان دیگری واگذار شود. حالا قرارگاه خاتم‌الانبیاء با اعلام انصراف می‌خواهد خودش را از آنچه طبیعتاً غیر قابل پرهیز می‌بیند کنار کشد و بعد از این مسئولیت عدم پیشرفت کارها متوجه وزارت نفت خواهد شد.