تحریم‌های هوشمند و تفسیرهای مختلف

مریم محمدی

بحث این برنامه‌ی روی خط زمانه همچنان در مورد تحریم‌های اقتصادی بین‌المللی علیه ایران و نظریات گوناگون صاحب‌نظران در مورد وجوه مختلف اعمال این تحریم‌ها بر اقتصاد ایران است.

دکتر کمال اطهاری، استاد اقتصاد دانشگاه علامه‌ طباطبایی در تهران ابتدا از تاثیر مخرب تحریم‌ها بر موقعیت اقتصادی فعلی کشور و آینده‌ی آن می‌گوید.

الان تمام کشورهای همسایه‌ی ما حتی کمی دورتر مثل روسیه، در حالی که به ظاهر با تحریم ایران مخالفت می‌کنند ولی در باطن در طول این ۳۰ سال که ایران به نوعی تحریم بوده است، کاملا از این تحریم استفاده کرده‌اند و به نوعی به صورت پنهان این تحریم را تقویت می‌کنند.

تمام شیخ‌نشین‌های خلیج فارس، رشد اقتصادی خود‌، صنعت توریسم، صادرات به ایران و حتی بهره‌برداری از منابع نفت و گاز که به شدت به دلیل تحریم‌ها آسیب‌پذیر شده است را مدیون تحریم ایران هستند. یعنی ایران نه‌تنها نمی‌تواند نفت کافی صادر کند، بلکه به دلیل برداشت بی‌رویه از آن و عدم سرمایه‌گذاری‌های لازم، چاه‌های نفت ایران در حال ریزش است.

دکتر اطهاری معتقد است که تحریم‌های اقتصادی به سود رشد جنبش سبز نخواهد بود

آقای اطهاری مسئولیت و خطای دولت را در این زمینه یادآور می‌شود.

الان بحران جهانی است و ایران به دلیل این انزوایی که داشته است، مکان بکری برای جذب سرمایه‌های خارجی و جبران این پس‌انداز نازل ملی است. حتی از این فرصت نیز استفاده نمی‌کند و دارد بر سر یک مسئله‌ی ناسنجیده و امتیاز بسیار کوچکی مثل میزان غنی‌سازی، تمام منابع و قدرت خود را هدر می‌دهد. واقعا باید دولت‌مردان را بر حذر داشت که این نوع لجاجت‌ها به خصوص در دوران معاصر، به جز تضعیف سیستم، نظام حاکم و مردم، راه به جایی نمی‌برد.

اما در مقابل این پرسش که تحریم‌های اقتصادی فقط به زیان مردم است یا می‌تواند موجب ضربه‌زدن به سیستم یا نظام حاکم باشد، آقای اطهاری معتقدند که:

یک توهم است اگر فکر کنیم تحریم‌های اقتصادی فشار به مردم است و به نظام ضربه نمی‌زند. در حالی که ملت ایران با چنین شایسته‌گی هر چه فشارهای خارجی کمتر شود برایش بهتر است. آن هم در محیط آشفته‌ای که در حال حاضر وجود دارد، به نفع هیچ‌کس نیست که ایران وارد یک تنش و جنگ داخلی بشود. نه به نفع آمریکا و غرب است و نه به نفع خود ملت ایران است. اما مسلما نظام سالم نمی‌ماند.

آقای اطهاری معتقدند که تحریم‌های اقتصادی به سود رشد جنبش سبز نخواهد بود، زیرا:

مسئله این است که جنبش سبز، جنبش دموکراتیکی است که در حداقل شرایطی می‌تواند به حیات خود ادامه دهد و آن بالندگی را داشته باشد. اگر جامعه به شرایطی حاد دچار شود که نیازهای پایه‌ای آن تهدید شود به دلیل این‌که آدم گرسنه دین و ایمان سرش نمی‌شود، ممکن است تعهد دموکراتیک خودش را از دست بدهد و این سرمایه‌ی اجتماعی را که در این چند سال انباشت شده و در جنبش سبز تجلی پیدا کرده را از دست بدهد.

در این صورت نه تنها سرمایه‌ی مادی و اقتصادی خود را از دست می‌دهد بلکه آن سرمایه‌ی اجتماعی ایجاد نهاد‌های دموکراتیک را نیز از دست می‌دهد.

و در مورد این‌که اعمال تحریم‌های اقتصادی، آن‌گونه که این روزها گفته می‌شود هوشمند یا هدفمند هستند، با وجود ویژگی امروز اقتصاد ایران چگونه موثر خواهد بود، ایشان معتقدند که:

اقتصاد ایران، اقتصادی دولتی بوده است و اخیرا نظامی - دولتی شده است. بسیاری از کارخانه‌ها به صورت آشکار و پنهان، به شکل مدیریت شبه نظامی در‌آمده است. این حرفی است که در مجلس نیز گفته می‌شود، نیازی نیست بنده بگویم. به این ترتیب کار برای پیشرفت سخت می‌شود.

یعنی تفکیک بین منافع اقتصادی دولت و منافع اقتصادی مردم منظورتان است؟

بله سخت شده است. آن چیزی که اتفاق افتاده است، امری مشکل است. نمی‌توانم برای یک کشور دیگر توصیه کنم که چه کند. من می‌توانم فکر کنم که خودم به عنوان یک شهروند ایرانی، با دولتی که از آن ناراضی هستم چکار کنم. به هر حال حقوق بین‌الملل مباحثی دارد که کشور‌ها آن را دنبال می‌کنند و در آن حقوق بشر را نیز منقوض می‌کنند، امیدوارم چنین شود و ما بتوانیم تکلیف‌مان را با دولت مشخص کنیم.

اشاره‌ی دکتر اطهاری در مورد روابط و حقوق بین‌الملل را با دکتر سعید محمودی استاد روابط بین‌الملل در سوئد مطرح می‌کنم.

باید به سابقه‌ی این کار نگاه کرد، تحریم‌های هوشمند در واقع از اواخر ۱۹۸۰ یا اوایل ۱۹۹۰ در داخل سازمان ملل متحد رایج شد و علت اصلی آن بود که تحریم‌هایی که به صورت عمومی پیش‌ می‌آمد و اعمال می‌شد، آثار مخربش، بیشتر متوجه مردم عادی کشورها می‌شد تا این‌که متوجه مسبب یا علل اصلی تصویب این تحریم‌ها بشود.

به همین دلیل سازما ملل متحد و شورای امنیت به خصوص از اوایل ۱۹۹۰ این هدف را گذاشت که این تحریم‌ها را به کسانی که واقعا مسئولیتی در کشور دارند منحصر کند.

مسئله‌ای که به طور اخص روی سازمان ملل متحد تاثیر داشت، مسئله‌ی عراق بود و تحریم‌هایی که در ۱۹۹۱ تصمیم‌گیری شد. از جمله این‌که نمی‌شد هیچ چیزی به خصوص مواد پزشکی و غذایی به عراق صادر کرد. آثار مخرب این تحریم‌ها در ۱۹۹۴ و ۱۹۹۵ به کلی آشکار شد و منجر شد این موضوع در داخل شورای امنیت به صورت یک رویه در بیاید.

این مسئله از آن به بعد در مورد خیلی از کشورها رعایت شده است. تقریبا می‌توان گفت، الان تحریم‌های سازمان ملل متحد، شورای امنیت در طول ۱۰ / ۱۵ سال گذشته هیچ‌وقت عمومی نبوده است و همیشه تحریم‌ها هدف‌مند بوده است و متوجه اشخاص یا سازمان‌های به خصوصی در کشورهای مورد نظر بوده است.

دکتر سعید محمودی می‌گوید هر نوع کالایی، بجز اسلحه را اگر بخواهند محدود کنند به صورت مستقیم یا غیرمستقیم روی زندگی عادی مردم تاثیر می‌گذارد

پس از آن‌که تحریم‌های هدف‌مند یا هوشمند در مورد عراق اعمال شد آیا خسارات اقتصادی از مردم برداشته شد؟

البته قبل از آن تاثیر خیلی مخربی داشت و بعد از براشتن تحریم دارویی و غذایی نیز در موارد دیگر آ‌ن‌قدر تحریم‌ها زیاد بود که زندگی عادی مردم به کلی بر هم خورده بود. از جمله مثلا دانشجویانی که به کتاب، قلم و کاغذ احتیاج داشتند. تحریم‌ها در مورد عراق به خاطر نوع اتفاقی که افتاده بود، یعنی تجاوز به معنی واقعی کلمه از نظر حقوق بین‌الملل به کشور دیگری که کویت بود، ایجاب می‌کرد که این تحریم‌ها خیلی جامع، کامل و دقیق باشد به همین دلیل نیز تاثیر آن بر مردم عادی زیاد بود.

تحریم‌هایی که اخیرا در مورد ایران تصمیم گرفته می‌شود، از لحاظ هوشمند بودن چه وضعیتی دارند؟

الان نیز که صحبت تحریم ایران است، مثل سه قطع‌نامه‌ی گذشته مسئله تحریم‌های هدف‌مند است و برای افراد و تاسیسات به خصوصی در نظر گرفته شده است.

اما چگونه است که همین تحریم‌های هدف‌مند در مورد ایران با مخالفت بعضی صاحب‌نظران اقتصادی مواجه است و زیان‌های ان را متوجه جامعه و مردم آن می‌بینند. آقای محمودی علت را این‌گونه می‌بیند:

مسئله‌ای که بیشتر روی آن صحبت شده است، تحریم بنزین بود. شما نمی‌توانید تحریم بنزین را منحصر به ارتش یا سپاه پاسداران بکنید. زیرا وقتی بنزین به ایران وارد شود می‌تواند برای هرکسی استفاده شود و طبیعی است که هر نوع تحریم آن اول از همه متوجه مردم عادی خواهد شد. در واقع می‌شود گفت به دلیل این که تحریم چهارم علیه ایران است، ابعاد تحریم را محدود‌تر کرد‌ه‌اند و از ‌آن حالت دقیق هدف‌مندی که افراد و سازمان‌های به خصوصی اسم برده شده بودند، در آمده است.

شورای امنیت خودش را در وضعیتی می‌بیند که مجبور است دامنه‌ی تحریم‌ها را وسعت دهد و از آن حالت هدف‌مدنی مربوط به افراد ‌به هدف‌مندی کالا متوجه کند. البته از این دیدگاه می‌شود بحث کرد که این چه‌قدر هدفمند است.

در هر صورت و به‌طور کلی هر نوع کالایی، بجز اسلحه را اگر بخواهند محدود کنند به صورت مستقیم یا غیرمستقیم روی زندگی عادی مردم تاثیر می‌گذارد.