آیا عفو مردمی منجر به صلح می‌شود؟

سمیه دهبان

دیروز،‌ شنبه ۶ مارس ۲۰۱۰ برابر با ۱۵ اسفند‌ماه ۱۳۸۸ کنفرانسی با عنوان عفو مردمی یا بخشش عمومی در دوره‌ی پس از جنگ یا مناقشه در دانشگاه رادباوت در نيمخن هلند برگزار شد.

در بسیاری از کشور‌هایی که دچار جنگ داخلی یا خارجی بودند مساله‌ی عفو مردمی یا بخشش عمومی مورد توجه زیادی قرار گرفته است، با این حال خیلی دقیق مشخص نیست معنی دقیق این عبارت یا اصطلاح چیست و یا این‌که مفهوم لغوی بخشش یا عفو این اجازه را می‌دهد که از این واژه در زمینه‌های عمومی و یا سیاسی استفاده شود. علاوه بر این، این فرض که بخشش عمومی می‌تواند تاثیری در روند صلح داشته باشد یا نه هنوز جای سوال دارد.

بسیاری از نویسندگان غربی، سیاست‌گذاران و مدافعان حقوق شر نسبت به این قضیه با تردید صحبت می‌کنند و باور دارند که فرم‌های عمومی و یا مردمی بخشش لزوما تاثیری بر روند صلح نخواهد داشت.

به نظر می‌رسد که بین مفهوم تحلیلی عفو یا بخشش و دانش تجربی این مفهم تفکیک علمی و عملی عمیقی وجود دارد که تحت تاثیر شرایط مختلف و متفاوت میزان این تفکیک هم متفاوت خواهد بود. اما تجربه نشان داده است نیاز به ارتباط بین دانش نظری در این راستا با تجربه‌ی عملی دست‌اندر‌کاران برای پیش‌برد روند عدالت انتقالی لازم است.

هدف از این کنفرانس که توسط مرکز علم اخلاقیات دانشگاه رادباوت در نیمنخن با همکاری سازمان توسعه‌ی بین‌المللی کوردیاد لاهه برگزار شد، گشودن دریچه‌های تازه روی این موضوع بود که با گرد‌ هم‌آوردن محققان و متخصصان در این زمینه به بررسی نقش بخشش در چهارچوب عدالت انتقالی پرداختند.

برگزار کنندگان این کنفرانس در نظر داشتند که با گذر از مرزهای موجود بین پژوهش‌های نظری و نتایج میدانی قدمی در راستای مراحل ایجاد صلح و ترویج گفت‌وگوی متقابل بردارند. در طی این کنفرانس در کنار مباحث نظری و تئوری، تجربیات کسب شده‌ در دو کشور گواتمالا و ایرلند شمالی مورد بررسی و نقد قرار گرفت.

در این برنامه گزارشی کلی از این کنفرانس برای شما تهیه کرده‌ام و برخی مباحث ارائه شده در این کنفرانس را مورد برسی قرار داده‌ام، در هفته‌های آتی با ارائه‌ی صحبت‌های هریک از سخن‌رانان این کنفرانس به بررسی بیشتر مفهوم عفو یا بخشش عمومی خواهم پرداخت.

در ده‌های گذشته روند فراگیری نسبت به عذرخواهی عمومی و یا مردمی و یا اشکالی از درخواست‌های ملی از سوی سیاست‌مداران برای بخشش عمومی وجود داشته است، از جمله معروفترین نمونه‌های درخواست برای بخشش عمومی شعار اسقف اعظم توتو است که هیچ آینده‌ای بدون بخشش وجود ندارد. موضوع عفو عمومی بحث‌های زیادی را برانگیخته که یا منجر به انتقاد شدید و یا تایید مطلب شده است.

برای بسیاری از افراد صحبت از بخشش در عرصه‌ی عمومی بحثی نامناسب و تا حدودی مخاطره‌آمیز قلمداد می‌شود با این حال در بحث‌های عدالت انتقالی، درخواست برای بخشش عمومی می‌تواند تاثیر مثبتی بر استحکام صلح، ثبات سیاسی و روند تحکیم وحدت ملی داشته باشد.

در واقع دو دیدگاه اساسی در این راستا وجود دارد، دیدگاه حداقلی یا مینی‌مالیست و دیدگاه حداکثری یا ماکسی‌مالیست که در هر یک از این دیدگاه‌ها رابطه‌ي بین عدالت و بخشش اساسا به گونه‌های مختلفی منعکس شده است. در دیدگاه مینی‌مالیست بخشش در حوزه‌های عمومی اغلب دشوار و معمولا دست‌نیافتنی قلمداد می‌شود، همچنین جست‌وجو برای عدالت مصدود و یا متوقف خواهد شد اگر شرکت‌کنندگان در این روند تشویق و یا مجبور به اعطای بخشش و یا آمرزش شوند. بسیاری کارشناسان و ناظران غربی با دیده‌ی تردید موضوع بخشش را مطرح می‌کنند و بیشتر موافق با مصالحه بدون بخشش هستند.

در دیدگاه ماکسی‌مالیست مثل نظر اسقف اعظم توتو ادعا می‌شود که درخواست عمومی از مردم برای بخشش و عفو کردن می‌توانند تاثیر مثبتی بر روند صلح بگذارد، بیانیه‌های سیاسی که در آن به مجرمان بخشش اعطا می‌شود، می‌تواند سنگینی بار‌های گذشته را تسکین دهد و با به ارمغان آوردن امید باعث ایجاد تمایل به تماس متقابل بین اعضای گروه شود، شاید بخشش دعوتی که به صورت ابراز نگرش سخاوت‌مندانه نسبت به ستم‌گران سابق تعریف می‌شود بتواند مفهوم مناسبی باشد که فراتر از دو دیدگاه مینی‌مالیست و ماکسی‌مالیست برود. رفتار سخاوت‌مندانه‌ی نلسون ماندلا برای به هم نزدیک کردن طرف‌های درگیر مناقشه در آفریقای جنوبی می‌تواند تعبیری عملی از این مفهوم باشد.

البته قابل ذکر است که هنوز هیچ دلیل پذیرفته شده‌ای وجود ندارد که چرا باید به منظور تحکیم صلح و ثبات اجتماعی، مردم را دعوت به بخشش عمومی کرد، شاید برای تسریع روند صلح پذیرش توسعه‌ی تفاهم و همدردی دلیل قانع‌کننده تری باشد تا اعطای بخشش و آزادی.

کنفرانس عفو عمومی یا مردمی در دوره‌ی پس جنگ یا مناقشه دو هدف در‌هم تنیده‌ را دنبال کرد اول این‌که با بررسی مفهوم بخشش عمومی و یا مردمی به دنبال پاسخ این سوال بود که آیا معنی لغوی بخشش و یا آمرزش این اجازه را می‌دهد که به صورت عمومی از این واژه استفاده شود؟ آیا این امکان وجود دارد که این بخشش به جای دیگران هم صورت بگیرد؟ و اگر چنین چیزی امکان‌پذیر است شرایط آن چیست؟ و تحت چه شرایطی مردم می‌توانند بخشش اعطا کنند و یا درخواست بخشش کنند؟ آیا رهبران سیاسی یا مذهبی این اجازه را دارند که مردم را دعوت به اعطای بخشش کنند و یا این‌که آیا مذهب نقشی در اعطای بخشش دارد یا نه؟

در عین حال این کنفرانس درصدد انعکاس و ایجاد ارتباط بین این سوالات انتزاعی و مفهومی با تجربیات عملی بود، این‌که تجربیات عملی به‌دست آمده در زمینه‌های فرهنگی و مذهبی در راستای مصالحه و ایجاد صلح تا چه حد قابل تعمیم هستند، در چه مذاهبی و در چه زمینه‌هایی درخواست بخشش عمومی مورد استقبال قرار گرفته، در چه زمینه‌هایی این درخواست نتیجه‌ي معکوس نشان داده است.

همین‌طور که اول برنامه گفتم در هفته‌های آتی با معرفی سخن‌رانان این کنفرانس توضیحات مفصل‌تری از این موضوع را در اختیار شما قرار خواهم داد، تا آن موقع به این سوال فکر کنیم که اگر بحران فعلی ایران به پایان برسد، چه‌قدر مفهوم بخشش، چه طلب و چه اعطای آن می‌تواند مفهوم قابل بررسی و بحثی در ایران پس از مناقشه باشد، آیا مادران عزادار و پدران داغدار می‌توانند، ضاربان فرزندان خودشان را ببخشند؟ تا برنامه‌ی بعد فقط به این موضوع فکر کنید، زمان تصمیم‌گیری مطمئنا الان نخواهد بود.