امنیت اینترنت دچار «آنارشی» شده است

ایرج ادیب‌زاده

در پی حملات هدایت‌شده‌ی چینی‌ها برای دستیابی به حساب‌های کاربری فعالان حقوق بشر و همچنین حمله‌ی سایبری هکرهای چینی به گوگل که موجب لو رفتن اسرار تجاری شد، کمپانی گوگل فعالیت موتورهای جست‌وجوگر خود را در چین متوقف و آن را به هنگ‌کنگ منتقل کرد. این کشور هرچند بخشی از قلمرو چین به حساب می‌آید اما دارای نظام سیاسی و اقتصادی بازتری است و اینترنت در آنجا سانسور نمی‌شود.

هنوز چند ساعت از اعلام تصمیم گوگل در مورد توقف فعالیت موتور جست‌وجوگر خود در چنین نگذشته بود که مقامات این کشور و بیش از همه، رسانه‌های دولتی چین این تصمیم را سراسر خطا توصیف کردند. برای بررسی بیشتر این موضوع که به نوعی اخطاری است به کشورهایی که سانسور اینترنت در آن‌ها جزو قوانینشان است، با آقای امید حبیبی‌نیا، روزنامه‌نگار و پژوهشگر ارتباطات در سوییس گفت‌وگو کرده‌ام.
آقای حبیبی‌نیا، به نظر شما، توقف همکاری گوگل در چین چقدر اهمیت دارد؟

اهمیت زیادی دارد؛ بخشی از آن به بازار ارتباطات مربوط می‌شود. چین جامعه‌ای با بیش از یک میلیارد جمعیت است. با توجه به ترکیب جمعیتی، اکثر افراد این جامعه به اینترنت دسترسی دارند، بنابراین اینترنت بازار وسیعی را شامل می‌شود. این یک بعد قضیه است که شوک عظیمی برای بازار ارتباطات در جهان محسوب می‌شود.

امید حبیبی‌نیا

بعد دوم جنبه‌ی سیاسی است؛ این‌که به هرحال گوگل تصمیم گرفته خدمات خود را در داخل این کشور یک میلیارد نفری متوقف و به هنگ‌کنگ منتقل کند، از نظر سیاسی نشانه‌ی بارزی از حرکت به سوی بازکردن فضا است. در طرف مقابل، چین به عنوان یک قدرت سیاسی و اقتصادی می‌توانست روی شرکت‌های ارائه دهنده‌ی خدمات اینترنتی و یا فضای سیاسی ارتباطات تاثیر بگذارد. این حرکت نشانه‌ی تحول جدیدی است که رخ داده و بسیار مهم است.

به نوعی می‌توان گفت که شروع مبارزه با سانسور و مقابله با حکومت‌های دیکتاتوری است؟

دقیقاً همین‌طور است. گوگل بر اساس قراردادی که با دولت چین داشت، سالیان سال بخش مهمی از اطلاعاتی را که کاربران چینی مانند کاربران ایرانی به دنبال آن بودند، سانسور می‌کرد و در اختیار آنها نمی‌گذاشت.

یعنی دولت چین تا حد زیادی خیالش از بابت داده‌هایی که کاربران چینی از طریق گوگل به عنوان برترین موتور جست‌وجو دریافت می‌کردند، راحت بود. با توجه به این که گوگل تقریبا رقبای چندانی ندارد و بیشتر مردم جهان از آن به عنوان موتور جست‌وجوی اصلی استفاده می‌کنند، این امر مسأله‌ی مهمی محسوب می‌شد.

امروز این جنگ مغلوب شده است و گوگل تمام قراردادها و قول و قرارهایی که با دولت چین داشته را برهم زده و حرکت جدیدی را آغاز کرده است، چرا که قصد دارد نشان دهد حتی دولت چین هم با این قدرت سیاسی و اقتصادی‌اش در جهان، نمی‌تواند با خیال راحت به محدود کردن اطلاعات بپردازد.

در دوران جدیدی که همه از آزادی بیان صحبت می‌کنند، این موضوع بسیار مهم است. بعد اقتصادی قضیه به یک سو، این مسئله که این حرکت چگونه تعبیر می‌شود و چه بازخوردهایی را در آینده خواهد داشت، بسیار مهم است و پیامی به سیستم‌های بسته‌ای است که می‌خواهند اطلاعات را کنترل کنند.

آیا این تصمیم گوگل، زنگ خطری برای کشورهای قرارگرفته در فهرست دشمنان اینترنت است؟

بله دقیقاً همین‌طور است. چندین کشور دسترسی به اطلاعات را به بدترین وجه محدود می‌کنند و ایران و چین در صدر آنها قرار دارند. کشورهای دیگری نیز مانند سودان، عربستان سعودی و غیره که اکثراً در خاورمیانه قرار دارند، اطلاعات را سانسور می‌کنند. این تصمیم گوگل می‌تواند نشان‌دهنده‌ی آن باشد که دیگر دوران یکه‌تازی در محدود کردن دسترسی به اطلاعات با اهرم‌های سیاسی و اقتصادی به پایان رسیده است.

گوگل به عنوان یک شرکت عظیم ارتباطاتی، از بخش عظیمی از سود و منافعی که از قراردادهای خود با کشور چین داشته است، چشم‌پوشی کرد. بدون این‌که که منافعش به خطر بیفتد، حرکتی سیاسی را آغاز کرد که می‌تواند پیامی برای بقیه‌ی کشورها باشد که همین اتفاق برای آن‌ها هم ممکن است بیفتد. گوگل با توجه به قراردادهایی که با بقیه‌ی کشورها دارد، توانایی ایجاد مناسباتی را دارد که مانع از فشار دولت‌ها به چنین سرویس‌هایی شود.

یکی از اعتراض‌های گوگل، حمله‌ی سایبری هکرهای چینی به گوگل بود که موجب لو رفتن اسرار تجاری شد. می‌دانیم که چنین حمله‌هایی در جمهوری اسلامی هم به نوعی به سایت‌های «بالاترین» و «رادیو زمانه» صورت گرفته است. نظرتان در این‌باره چیست؟

هر ساله کنفرانس‌هایی در زمینه‌ی امنیت اینترنت در سطح جهانی برگزار می‌شود. در کنفرانسی که چند سال پیش در ژنو در زمینه‌ی آینده‌ی اینترنت برپا شد، یکی از مباحث بسیار اساسی در زمینه‌ی اینترنت، فارغ از دمکراسی دیجیتال، آزادی بیان و نقش کاربران در تولید محتوای مطالب، به مساله‌ی امنیت برمی‌گشت.

به عقیده حبیبی‌نیا اقدامات دولت‌های سلطه‌جو باعث ایجاد آلترناتیو‌های مختلفی می‌شود که می‌توانند در زمینه‌ی ارتباطات راه‌گشا باشند

بسیاری از متخصصان به این فکر افتادند که امنیت اینترنت در حال حاضر دچار یک آنارشی شده که برخی از دولت‌ها، از جمله دولت‌های ایران و چین از این آنارشی سوءاستفاده می‌کنند و به طور مشخص به سایت‌های مخالفشان حمله کرده و از این طریق کل امنیت اینترنت در جهان را به خطر می‌اندازند.

شاهد هستیم که این دولت‌ها اقداماتی را در این زمینه‌ها انجام می‌دهند که بی‌سابقه و غیرمنطقی است. از جمله این که دولت ایران گذشته از اینترنت، اقدام به ارسال پارازیت روی کل شبکه‌ی ماهواره‌ای یوتل‌ست که بخش خاورمیانه‌ای را پوشش می‌دهد، می‌کند و این شبکه‌ها را از کار می‌اندازد.

این آنارشی موجب شده که کمپانی‌های بزرگ که عرضه‌کنندگان این سرویس‌ها هستند، به این فکر بیفتند که امنیت اینترنت را تامین کنند و از طریق اقدامات پیش‌گیرانه، از حرکات هکرها جلوگیری کنند. تا حد زیادی هم از سوی سیاست‌مداران، دولت‌های مختلف و پروتکل‌های مختلفی که در سطح جهانی در حال انعقاد است و یا در سال‌های گذشته منعقد شده‌اند، پشتیبانی می‌شوند.

بنابراین بعد از حملاتی که چینی‌ها به سایت‌های مخالفان و سایت‌های تجاری کردند، این پیامی است که در هرحال از این به بعد دنیا برای هکرها چندان امن نخواهد بود و اقدامات مقابله به مثل یا اقدامات دیگری هم می‌تواند به اجرا گذاشته شود که کار را برای آن‌ها، حال اگر نه برای خود هکرها، حداقل برای حامیانشان سخت‌تر کند.

آقای حبیبی‌نیا، به نظر شما، به عنوان یک پژوهشگر ارتباطات، اصولا در دنیای امروز که به انفجار ارتباطات مشهور شده است، آیا می‌توان آزادی بیان را محدود کرد یا آن را متوقف کرد؟

بسیار سخت است؛ هرقدر از دوران جدیدی که خیلی از نظریه‌پردازان ارتباطات اسم آن را «انقلاب ارتباطات» می‌گذاراند و معتقدند از اواخر قرن گذشته شروع شده است، می‌گذرد و هرقدر تکنولوژی پیشرفت می‌کند و دسترسی مردم به ابزارهای اطلاعاتی بیشتر می‌شود، محدود کردن اطلاعات نیز تقریباً غیرممکن می‌شود.

در شرایطی که در ایران خبرنگاران خارجی اجازه ندارند از تحرکات مخالفان گزارش تهیه کنند، مردم وارد صحنه می‌شوند و با پدیده‌ی جدیدی مواجه می‌شویم که بی‌نظیر است؛ یعنی استفاده از موبایل برای رساندن خبر. از سوی دیگر، می‌بینیم که تا کنون شبکه‌های خبری معتبر به این شدت و به این شکل از یوتیوب برای اطلاع‌رسانی نسبت به وقایع یک کشور (وقایع تقریبا می‌توان گفت انقلابی یک کشور) استفاده نکرده بودند.

یعنی پدیدارهای جدیدی وارد عرصه‌ی ارتباطات شده است که تقریباً هرقدر دولت‌هایی که می‌خواهند مانع از دسترسی مردم به اطلاعات و جریان آزاد اطلاعات بشوند و سانسور را گسترش بدهند، از ابزارهای مختلف استفاده می‌کنند، از آن طرف هم آلترناتیوهای مختلفی به‌وجود می‌آید.

تقریبا میتوان گفت در جهان امروز و در سال‌های آینده، جریان تولید محتوا در ارتباطات به‌طور کلی عوض خواهد شد و حتی الان هم می‌توانیم این چهره را ببینیم. دیگر کنترل رسانه‌ها از طریق دولت‌های حاکم بسیار سخت‌تر از امروز خواهد شد. هرچند وقتی نمونه‌هایی مانند ایران و چین را نگاه می‌کنیم، میبینیم که حتی امروز هم بسیار سخت است.

بنابراین به نظر من، در دنیای کنونی، اقدامات دولت‌های سلطه‌جو، البته مقدار زیادی برای مردم دردسر ایجاد می‌کند و آنها را از دسترسی آزاد به اطلاعات محروم می‌کند، ولی به‌هرحال آلترناتیوهای مختلفی را ایجاد می‌کند که این آلترناتیوها اتفاقاً می‌توانند در زمینه‌ی ارتباطات راه‌گشای آینده باشند.