Feb 2009

تحدی در اخلاق و کلام الله بودن قرآن (۱۳ـ ۹)

اکبر گنجی: می‌توان خطر کرد و مدعی شد: همه‌ی نزاع‌ها به اعتبار و عدم اعتبار عقل باز می‌گردد. تعیین اینکه عقل قادر به چه اموری است و توان چه کارهایی را ندارد، مهم‌ترین بحث و محل نزاع است. درست است که در دوران مدرن، محدودیت‌های عقل آدمی روشن شد؛ اما فیلسوفان مدرن این هدف را دنبال نمی‌کردند که با کوچک کردن عقل، آدمیان را تابع مدعیات بلادلیل سمعی (نقلی) کنند. همین عقل محدود می‌آموزاند که چه مدعیاتی را نمی‌توان پذیرفت. اگر دست آدمیان از عقل کوتاه شود، چیز دیگری وجود ندارد که به آن تکیه کنند.

علیه نقل

اکبر کرمی: مواجهه با «متن» برای آدمی همیشه امری بوده است شگرف و اسرارآمیز؛ چه، مواجهه با هر متنی به واقع می‌تواند، به مواجهه‌ی آدمی با خویشتن خویش تبدیل شود. این شگفتی و رازآمیزی که حتا به میدان ورد و جادو نیز کشیده می‌شود، دست کم، گاهی می‌تواند بازتاب رازهای آدمی و بی تابی‌های ناب او باشد. چه، هرمتنی به واقع حاشیه‌ای است خرد و ناچیز بر فرامتن سترگ هستی و شگفت انگیزی زندگی و تنها کسانی که از کنار این رازهای بزرگ بی‌خبر می‌گذرند، ممکن است در رازهای کوچک و در متن‌ها کوچک‌تر دچار خلسه شوند!

تحدی در اخلاق و کلام الله بودن قرآن (۸- ۵)

اکبر گنجی: معتزله از حسن و قبح ذاتی و عقلی دفاع می‌کردند. شیعیان، اگرچه در ادعا خود را هم جهت با معتزله قلمداد می‌کردند، اما آنها هم در نهایت عقل را مورد تهاجم بی‌امان قرار دادند تا بتوانند، فرستادن انبیأ، وضع احکام فقهی توسط خداوند، معین کردن خوب و بد افعال از سوی خدا و تعیین ائمه از سوی او را توجیه کنند. بدین‌ترتیب، دین (خدا)، اخلاق ساز شد و مفسران بزرگ، اخلاق را هم یکی از ارکان تحدی به شمار آوردند.

فیلسوفی در محاصره‌ی فقیهان و متکلمان

محمد مباشری: نظریه‌ی اخیر دکتر سروش درباره ی قرآن، کشمکش‌های فکری و غیر‌فکری چندی را بر‌انگیخت. اکنون که اندکی از سروصدای آغازین کم شده است، شاید بد نباشد با نگاهی از بیرون و به اصطلاح معرفت‌شناسانه، میدان این کشمکش فکری را روشن‌تر سازیم و آن‌گاه همراه یا برابر یکی از دو سوی گفت و گو استدلال کنیم. این نوشتار کوشیده است نخست نظریه‌ی دکتر سروش و دلایل وی را پیش رو نهاده‌، فلسفی و برون دینی بودن یا کلامی و درون دینی بودن آن را روشن کند. سپس نوشتارهای منتقدان و مخالفان وی از دید معیار پیش گفته، سنجیده می‌شود و در پایان با آوردن دلایلی بر درستی دیدگاه سروش پافشاری می‌شود.

مولوی و مذهب عشق

آرش نراقی: مولانا هم مانند افلاطون، عشق را پاسخی به زیبایی می‌داند. عاشق باید به تمام انواع زیبایی در این جهان حساس باشد. زیباییِ الهام‌بخشِ عشق، فراخی و گشادگی‌ای که عشق به ارمغان می‌آورد و هم‌چنین دورنمای اتحاد دوباره با معشوق، مؤلفه‌های مذهب عشق مولانا هستند که درد فراق را درمان و به روح آدمی کمک می‌کنند تا بر حس همیشگی تشویش و ملالت غلبه کند. پاسخ مولوی به تراژدیِ گرفتاریِ آدمی در این جهان، چیزی جز همان پیام عالم‌گیر عشق نیست: دوست داشتن و دوست داشته شدن.

نقدی بر «نقد نراقی»، و دفاع از نظر گنجی در باب قرآن

محمد مباشری: بارها و بارها دیده‌ایم که انسان‌ها سخن گفته‌اند و یا کتابی نوشته‌اند. خودمان نیز بارها سخن گفته و شاید مطالبی را هم نوشته باشیم. فاعلان همه‌ی این سخن‌ها یا نوشته‌ها، بنا بر تجربه‌ی خودمان و یا دیگر انسان‌ها، از نوع انسانی بوده‌اند. هیچ گاه خدایی را که در حال نوشتن کتابی و یا سخن گفتن باشد ندیده‌ایم. پس پذیرش نظریه گنجی که محمد خود نویسنده یا گوینده قرآن است خردپسندتر است. اگرچه نظریه‌ی «خداوند نویسنده قرآن است» نیز با وضعیت فعلی قرآن شاید سازگار باشد.

تحدی در اخلاق و کلام الله بودن قرآن (۴-۱)

اکبر گنجی: اگر قرار باشد، چراغ عقلانیت در قلمرو دین‌داری دوباره روشن شود، باید به سرچشمه بازگشت و به دقت نزاع‌های اولیه را از نظر گذراند. همه‌ی ادیان، ایدئولوژی‌ها، آیین‌ها و معارف، برساخته‌های تاریخی‌اند. سخن گفتن درباره‌ی مدعیات دینی، بدون توجه به تاریخ برساخته شدن اسلام، راه به جایی نخواهد برد. تمام مدعیات، تاریخمند و برساخته‌اند. هیچ مدعای برون از تاریخی وجود ندارد. باید به دقت تمام نگریست که این مدعیات در سیاقی برساخته شده و چگونه متحول شده‌اند؟

استمرار بحران اقتصادی

دکتر امیر مدنی: مساله به سادگی این است که همگان بحران را باور دارند. برخی همچون فرانسیس فوکویامای نومحافظه کار و ظاهراً نادم، علیرغم اعلام پایان لیبرال دمکراسی در صفحات نیوزویک، غیر از استمرار سیادت سرمایه چیز دیگری را ترسیم نمی‌کند. وی که پیشتر از «پایان تاریخ» و بی‌جانشین بودن نظام سرمایه‌داری سخن می‌گفت، در موج سواری خود با عکسبرداری از بحران، از «فروپاشی تفکر سرمایه‌داری و آمریکا» سخن می‌گوید.

نقد حال تشیّع: امیدها و نومیدی‌ها

حسین مدرسی طباطبایی: وقتی هیچ حرف تازه‌ای برای گفتن نداشتیم و به هیچ‌کس دیگر هم اجازه ندادیم چیزی بگوید، وقتی سال به سال یک اندیشه راهگشا و طرح نو در عرصه حقائق و معارف تشیّع عرضه نکردیم، ولی هر ماه صدها کتاب در معجزات و کرامات و مصائب و مراثی، با مضامین تکراری و بی هیچ ابداع و ابتکار یا احساس رقیق و لطیف، نشر و باز نشر نمودیم، وقتی از حل «شبهات» و پاسخ منطقی به ساده‌ترین سؤالات که پرسیدن و دانستن آن، نه حق که وظیفه‌ی هر مکلف است عاجز بودیم، آن وقت توقع داریم مردم فوج فوج در دین خدا داخل شوند؟

تحدی در فصاحت و بلاغت (۱۴-۱۲)

اکبر گنجی: پس از آن‌که شور و شوق جهاد و دوران نهضت رفته رفته فرو کش کرد، دوران استقرار آغاز شد، که دوران فرهنگ سازی و کارهای نظری بود. به احتمال زیاد، نظریه‌های جدید و متعارض در خصوص اعجاز قرآن، در این دوران برساخته شده‌اند. این نظریه‌ها و تخیلات، در طول تاریخ با عبور از دوران تک منبعی بودن معرفت، به دوران چند منبعی شدن معرفت‌های بشری و به وجود آمدن رقبای تازه غیرقابل دفاع شدند.

تحدی در فصاحت و بلاغت (۱۰ و ۱۱)

اکبر گنجی: به تعبیر ابن خلدون، معجزه‌ی هر پیامبری با سیاقی که در آن زاده می‌شود، تناسب دارد. موسی در زمانه‌ای آمد که سحر و جادوگری در اوج خود بود، لذا معجزه‌ی او از همین قبیل بود. عیسی در زمانه‌ای آمد که زمانه‌ی رشد علم طب بود، لذا معجزه‌ی عیسی شفای بیماران و زنده کردن مردگان بود. پیامبر گرامی اسلام هم در جامعه‌ای ظهور کرد که شعر و شاعری در اوج خود بود، لذا معجزه‌ی پیامبر اسلام، کلامی بود که از حیث فصاحت و بلاغت در اوج خود قرار داشت.

گفت‌وگوی بین ادیان

حسین مدرسی طباطبایی: حرفی که اخیراً مطرح شده ‌این است که قرآن، کتاب مبین الهی است و به زبان روشن نازل شده تا مؤمنان آن را بخوانند، درک کنند و در آن اندیشه و تفکر کنند. نتیجه منطقی این سخن، لزوم آشنایی مخاطبان قرآن با وقایع، مسائل، تاریخ و سنت ادیان ابراهیمی متقدم است که فی‌المثل بدانند «رفعنا فوقکم الطور» اشاره به چه واقعه‌ای است؟ و «ادخلواالباب سجداً» مربوط به کدام است؟ و «الذین خرجوا من دیارهم وهم الوف حذر الموت» چه کسانی بودند و حرف حساب‌شان چه بود؟

ساختار سلطانی جمهوری اسلامی

اکبر گنجی: یکی از مهمترین موارد تحمیل اراده‌ی آقای خامنه‌ای بر مسائل حاد، مسدود کردن افقی و عمودی پرونده قتل‌های زنجیره‌ای توسط او بود. وی به خاتمی دستور داد که در رسیدگی به این پرونده دو خط قرمز باید رعایت شود. اولاً نباید قتل‌های قبل از دوم خرداد پیگیری و افشا شود. باید گفته شود که فقط چهار نفر، آن هم در دوران اصلاحات، به قتل رسیده‌اند. ثانیاً در پیگیری مسئولین این جنایات نباید از سعید امامی بالاتر رفت. آمران و مجریان قتل‌ها باید به سعید امامی و زیر دستانش محدود شود.

هم‌کیش‌پنداری در سیاست

فرهاد سلمانیان: سیاست‌مداران ایرانی از مردم فلسطین پشتیبانی می‌کنند و زخمیان فلسطینی را پناه می‌دهند و درمان می‌کنند، در حالی که این عده از پذيرش خون ايرانيان به دلیل شیعه بودن سر باز می‌زنند؛ زیرا از دید آنان خون شیعه ناپاک است. این اتفاق در جریان جنگ غزه، نشان داد که سیاست مبنی بر هم‌کیش‌پنداری و دور از منافع ملی و بلندمدت سیاسی، چگونه مرزهای خود را تجربه می‌کند.

چرا آثار فلسفی ترجمه می‌شوند؟

فرهاد سلمانیان: ترجمه‌ی فلسفی فرایندی است که نیاز به آگاهی و خودآگاهی فزاینده آن را حیاتی‌تر می‌کند. کنش فلسفی امروز در کشورهای جهان سوم با ترجمه همراه و نقش ترجمه در فرابرد و بازتاب روشنگری غربی در این عرصه پیچیده و پرنشیب، اما سازنده است. این مقاله به دلایل و وضعیت ترجمه‌ی فلسفی در ایران می‌پردازد. موضوعی که تنها با نوشته‌هایی از این دست نمی‌توان تکلیف آن را روشن کرد.

لیبرال دموکراسی، بنیادگرایی و خشونت ورزی

گفت‌وگوی اکبر گنجی با السدر مک اینتایر- بخش سوم و چهارم: سخن من این است که ازخودگذشتگی و نفی خویشتن در عرصه سیاست، گاه فایده دارد و گاهی فایده‌ی اصلی در این است که آدمی چنان نکند. در گذشته، به خصوص آن هنگام که من بر ضد پیمان ناتو فعالیت می‌کردم، تأمل می‌کردم که آیا خود را در معرض بازداشت و زندان قرار دادن، کار مفیدی است یا نه. شاید آنچه مرا از فراتر رفتن نگه می‌داشت جبن یا احتیاط مفرط بوده است. اما ای بسا می‌شود که داوری فرد بسیار محتاط با داوری فاعل عاقل، همسان و همخوان می‌افتد!

نوستالژی گذشته‌ی دینی

گفت‌ و گوی اکبر گنجی با السدر مک اینتایر- بخش اول و دوم: السدر چالمرز مک اینتایر، متولد ۱۲ ژانویه ۱۹۲۹ در گلاسگو اسکاتلند در درجه‌ی اول به خاطر سهمی که در فلسفه سیاسی و اخلاق دارد شناخته شده است. اما او همچنان به جهت آثارش در تاریخ فلسفه و کلام، مشهور و زبانزد است. نخستین کتاب مک اینتایر در ۲۳ سالگی نوشته شد. هدف او در این کتاب، نجات مسیحیت و مارکسیسم پالایش شده بود. مشهورترین کتاب‌های او، «پس از فضیلت» و «در عدالت چه کسی؟ کدام عقلانیت» می‌باشد.

تواضع و دقّت علمی

دکتر عطاء‌الله مهاجرانی: امیدوارم کتاب محمد عابد ‌جابری به دست صاحب‌نظران رسیده باشد و مهم‌تر از آن، کتاب ترجمه شود تا پژوهشگران و دانشجویان ما ببینند که متفکرانی که آوازه‌ی جهانی دارند، درباره‌ی قرآن مجید و وحی با چه دقت و امانت و پشتوانه‌ی علمی و پژوهشی استواری سخن گفته‌اند. سخنی که در نهایت شعله ایمان نسبت به پیامبر و قرآن را در جان ما فروزان‌تر می‌کند.

قرآن‌های تاریخی و خرگوش‌های عالم غیب

اکبر کرمی: «دین حقیقت» از جنس کنش است و تعلقی بی‌چون و چرا به جهان سنت دارد، از همین رو، آنانی که چنین خوابی دیده‌اند و چنین رویایی را در سر پرورانده‌اند، در برابر جهان مدرن قرار می‌دهد؛ چه، جهان جدید با هرچه حقیقت و «رژیم حقیقت» است وداع کرده ‌است. اما «دین هویت» از جنس واکنش است و از سر حادثه و بداقبالی در زمانه‌ای می‌زید که زمانه‌ی او نیست. دین هویت در یک سوی، بنیادگرایان دینی را در خود جای می‌دهد و در دیگر سوی، نواندیشان دینی را، که از تاریخ دین گذشته‌اند و دینی دیگر ساخته‌اند، بزرگ و زیبا مثل هیچ.