Sep 2008

دل‌های پاک مولد مثنوی و قرآن

اکبر گنجی: خدای فقیهان و متکلمان، «خدای متشخص انسان‌وار سلطانی اعتبارساز» است، ولی خدای فیلسوفان و عارفان، «خدای غیرمتشخص» است. خدای فقیهان و متکلمان خشم می‌گیرد، مکر می‌ورزد، خدعه می‌کند، دشمن دارد، مهر می‌ورزد، حرف می‌زند، می‌شنود، خواست دوستان خود را اجابت می‌کند و غیره. اما خدای عارفان و فیلسوفان، وجود بحث و بسیط و مطلقاً انفعال ناپذیر است. خدای فقیهان، پادشاه جهان است، ولی خدای عارفان و فیلسوفان، همه‌ی هستی است.

ماه قرآن

دکتر عطاء‌الله مهاجرانی: تحمیل رأی، مثل همین نظریه است که می‌گوید: قرآن، کلام خداوند نیست، درحالی که تمام آیات مربوط به وحی، عکس این مدعی را نشان می‌دهند. پیامبر اسلام و نزدیکان او، خویشاوندان، صحابه و تابعین؛ همه می‌گویند کلام الله، اما پژوهش‌گر می‌گوید نه، کلام محمد! در این میان نه تنها در کلمه‌ی الله بودن آیات تردید می‌شود؛ بلکه پیامبر هم عملاً سخن ناراست می‌گوید.

سرشت تجربه‌ی وحیانی

اکبر گنجی: وداع با خدای متشخص انسان‌وار و پذیرش قرآن به عنوان سخن محمد، بسیاری از مشکلات را مرتفع خواهد کرد. در یک مدل، پرده‌ها از چشم پیامبر کاملاً کنار رفته و او به شخصیت الهی خویش، وقوف تام یافته است. به تعبیر دیگر، مرتبه‌ای از وجود پیامبر با مرتبه‌ی دیگری از وجود وی، به گفت‌وگو می‌نشیند. به این ترتیب، پیامبری که با بعد خدایی خود روبرو می‌شود، سخن خود را سخن خدا تلقی می‌کند.

مدرن ارتجاعی!

محمد برقعی: در حالی که حدود نیمی از مردم پیشرفته‌ترین و دموکراتیک‌ترین کشور جهان، با مساله‌ی رابطه مستقیم با خداوند تفاهم دارند، آن هم رابطه‌ای که محدود به الهام قلبی نیست بلکه سخن از رابطه‌ی مستقیم با خدا و حکایت از حلول ذات خداوند در وجود فرد مومن و حرف زدن با او است؛ چه کسانی و چه جوامعی را می‌توان «مرتجع» خواند و کدام جامعه را می‌توان «مدرن» به شمار آورد؟

راه حل آرمانی

مریم اقدمی: گاهی آرمان‌گرایی می‌تواند باعث اشتباه‌های روزمره بسیاری شود. برای مثال نمونه‌هایی شبیه این کامنت در بحث‌های روزمره زیاد دیده می‌شوند: «بذار بسازن... بذار خراب کنن... واقعن دیگه چی از لاشه‌ی ایران مونده که بخوایم ازش دفاع کنیم؟» مشکل چنین ادعاهایی آن است که فرض می‌کنند یک راه حل کامل و آرمانی برای هر مسأله و مشکل وجود دارد. در نتیجه راه حلی را که به طور واقعی توسط هر کسی ارائه شده، ‌رد می‌کنند؛ به این دلیل که هم‌چنان قسمتی از مشکل، حل‌نشده باقی مانده است.

ناسازگاری‌های درون متنی

اکبر گنجی: بزرگ‌ترین مفسر شیعه در طول تاریخ اسلام، قرآن را در تعارض با آزادی، دموکراسی و حقوق بشر می‌یابد. اما امروز، دوره‌ی تجدد و غلبه‌ی ایده‌ی دموکراسی و آزادی و حقوق بشر است. دین‌دارانی که مقبولیت مدرنیته را پذیرفته‌اند، به انحاء مختلف، آیات قرآن را تأویل یا از آن‌ها عدول می‌کنند تا با آزادی، دموکراسی و حقوق بشر سازگار افتند و ناسازگاری درون متنی، به نحوی از انحاء رفع شود.

گسترش اروپا و سکولاریسم

ابراهيم ابو ربيع، ترجمه‌ی داریوش محمدپور: ورود سکولاريسم به جهان عرب تحت شرايطی رخ داد که برای رشد درونی آن مساعد بود. چنان‌که سمیر احمد متذکر شده است، هر چند مشخصه‌ی جهان عربِ ما قبل استعمار چندين حالتِ همزيستانه‌ی توليد بود، هم عربی‌گرايی و هم اسلام‌گرايی ويژگی‌های قوی و يکريختی به خاور ميانه و شمال آفريقا داد که تا حدود زيادی توسط يک طبقه‌ی حاکم تجاری شکل گرفته بودند.

غبار‌آلود کردن قرآن و بیراهه‌روی

اکبر گنجی: آقای مهاجرانی نوشته‌اند: «تفسیر المیزان مهم‌ترین دستاورد جهان اسلام در قرن بیستم در حوزه اندیشه و تفسیر است‌. هیچ کتاب دیگری اعتبار و ارزش المیزان را ندارد». اما پرسش مهمی وجود دارد: آیا آقای مهاجرانی به پیامدهای پذیرش تفسیر طباطبایی از قرآن التزام دارند؟ براساس آیات قرآن، آدمی محصول آبی جهنده بین صلب و دنده‌های سینه است. آقای طباطبایی این باور مخالف علم را پذیرفته است.

سکولاریسم و مخاطراتِ آن: بحث‌های اخیر در جهان عرب

ابراهيم ابو ربيع، ترجمه‌ی داریوش محمدپور: در روزگارِ نوپدیداری دینی جهانی، آیا نخبگان سیاسی عرب می‌توانند یک صدای معترض دینی را که پیروانی عظیم در میان توده‌ی مردم دارد تحمل کند؟ چرا ایجاد یک جامعه‌ی مدنی تازه در جهان عرب، که اسلام‌گرایان هم در آن مشارکت کامل داشته باشند، محال به نظر می‌رسد؟ چرا دولت، در جهان عرب به خشونت و محبوس کردن اسلام‌گراها برای محدود کردن آن‌ها متوسل شده است؟

میانجی‌گری

مریم اقدمی: معمولاً وقتی بین دو نفر یا دو گروه اختلافی به وجود می‌آید، فرد یا شورایی به صورت داوطلبانه یا به خواست طرفین، مسوولیت حل اختلاف میان آن دو را به عهده می‌گیرد. جمله رایج در این حل اختلاف‌ها آن است که «نه حرف شما، نه حرف ایشان» و به این ترتیب انتظار می‌رود هر کدام تا حدودی از حق و ادعای خود صرف‌نظر کنند. در ‌واقع تلاش برای آشتی دادن این دو ادعا یک اشتباه استدلالی است که مغالطه «استدلال برای تعدیل» نام دارد.

زبان قرآن؟ مخاطبان قرآن؟

اکبر گنجی: پس از انتشار نظرات اخیر دکتر سروش درباره‌ی قرآن، دو نقد از آقای عطاءالله مهاجرانی منتشر شد. ایشان وعده دادند که به‌طور مبسوط نظرات خود در این زمینه را منتشر نمایند. اخیراً ایشان نقدی بر مقاله‌ی «قرآن محمدی» منتشر کردند. ورود ایشان به این بحث و گفت و گو پیرامون باورهای دینی می‌تواند پرتوی بر تعیین محل نزاع بیفکند. من نیز در دو نوشتار به نقد مقاله مهاجرانی در باب «قرآن محمدی» خواهم پرداخت.

پیرامونِ مجلسِ نقدِ کتابِ زبانِ باز

داریوش آشوری: اگرچه برگزاری مجلسِ «نقدِ» کتابِ زبانِ باز و چنین مجلس‌هایی برای بحث‌های علمی به خودی خود سودمند است، زیرا بحث برانگیز است. امّا با پی‌گیری این مجلس و بسیاری مجلس‌های دیگر از این دست، به نظر-ام می‌رسد که ما، همچنان که در اندیشه‌ورزی و نویسندگی هنوز چندان توانمند نیستیم و در روشِ نقد و بررسی نیز، ناگزیر، به توانایی لازم نرسیده‌ایم. یکی از ضعف‌های عمده‌ی «نقد»های ما این است که چه‌بسا به جای پرداختن به اصلِ مطلب و جانِ کلامِ یک اثر، به حاشیه‌های آن می‌پردازد.

قلب قرآن، قلب صنوبری نیست

دکتر عطاءالله مهاجرانی: با مرور آیات قرآن مجید، به روشنی می‌توان دریافت که تفسیر آقای گنجی از قلب، به کلی متفاوت از مفهوم آیات است. وقتی پژوهش‌گری در فهم مساله‌ای به این سادگی به بی‌راهه می‌رود، سخن او درباره‌ی مفاهیم پیچیده‌تر، با دشواری‌های بیشتری رویارو است. مثل خرده گرفتن بر علامه طباطبایی در فهم قرآن و یا مفهوم نفس، در نظر فیلسوفان.

ديدگاه‌های فلسفی عربِ معاصر درباره‌ی سکولاريسم

ابراهيم ابو ربيع، ترجمه‌ی داریوش محمدپور: اگر چنان‌که بسیاری از اندیشمندانِ‌ مسلمانِ محافظه‌کار در طی سال‌ها استدلال کرده‌اند، بگویید که جدایی دولت از دین برای اسلام مضر است، در بهترین حالت ادعایی است نخوت‌آمیز. این جدایی در تاریخ مسلمانان از همان آغاز یک واقعیت بوده است. فکر می‌کنم مهم است که یک بینش سکولاریستی را پرورش دهیم که مدافع باور دینی باشد، یعنی جنبه‌ی خداباور دین. بدون چنین رهیافتی، دشوار بتوان اسلام را در امان داشت و آن را از ملعبه‌ شدن در عرصه‌ی سیاست حفظ کرد.

عدم صدق گزاره‌های وحیانی

اکبر گنجی: اگر دین‌دار، زبان دین را ناواقع‌گرایانه تعبیر کند؛ تمام آیاتی که قرآن را سخن خدا معرفی می‌کنند، به سخنانی مجازی یا غیرحقیقی تبدیل خواهند شد. در این صورت ناواقع‌گرای دینی، با معضلی روبرو نخواهد بود. اما اگر دین‌دار، زبان دین را زبان واقع‌گرا تعبیر کند، باید برای تأیید صدق «آیات مدعی سخن خدا بودن قرآن»، دلیل و برهان اقامه کند. اما باید به هوش بود که از صدق اخلاقی نمی‌توان صدق معرفت شناختی را استنتاج کرد.

پرسش جهت‌دار

مریم اقدمی: در بحث‌های روزمره، یکی از اشتباه‌هایی که معمولاً اتفاق می‌افتد، پرسیدن سؤال‌های جهت‌دار است. یعنی سؤال‌هایی که از قبل پیش‌فرض‌هایی در آن‌ها وجود دارد. در این نوع سؤال‌ها، سؤال‌کننده می‌خواهد طرف بحث را در موقعیتی پیچیده قرار دهد تا جوابی را که مورد نظرش است از او بگیرد. مثلاً ممکن است خواننده‌ای کامنت بگذارد: «شما نمی‌خواهید از سانسور نظرهای ما دست بردارید؟»

پیامبر راست‌گو و صدق مدعیات

اکبر گنجی: آن‌هایی که قرآن را سخن خدا تلقی می‌کنند، برای تحکیم مدعای خود، از یک مغالطه‌ی منطقی استفاده می‌کنند. این افراد می‌گویند از آنجا که پیامبر راست‌گو و صادق، گفته است که قرآن سخن خدا است؛ بنابراین قرآن، کلام خداوند است. این یک مغالطه‌ی منطقی است؛ برای اینکه از صدق اخلاقی شخص، نمی‌توان صدق اعتقادات او را استنتاج کرد. آری پیامبر دروغ‌گو نیست، او راست‌گو و صادق است؛ ولی صدق داده‌های وحیانی را نمی‌توان از صداقت اخلاقی پیامبر استنتاج کرد. صدق اعتقادات، نیازمند استدلال است.

مولوی و تجربه سکوت

آرش نراقی: مولانا با ادب سکوت هم در مقام طریقت و هم در مقام حقیقت نیک آشنا بود. او خود اهل سکوت‌ورزی بود، و نهایتاً سیمای حقیقت انفسی را در ماورای پرده سکوت به تماشا نشست. اما تجربه سال‌ها مراقبه احوال باطن و طی مراتب سلوک به وی آموخت که سکوت از جنس واحد نیست، و سالک طریق باید در زندگی معنوی خود مراتب گوناگون سکوت را بیازماید و از سر بگذراند.

جزء و کل

مریم اقدمی: یکی از اشتباه‌های استدلالی روزمره و رایج تعمیم خصوصیات اجزا‌ی مجموعه به کل آن مجموعه است. این استدلال در کامنت‌های بسیاری از وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌ها دیده می‌شود. در این نوع نقدها و نظرها با یک گزارش یا مقاله ضعیف، کل آن رسانه یا روزنامه زیر سوال می‌رود و آن ضعف به کل مجموعه تعمیم داده می‌شود. این اشتباه استدلالی مغالطه «ترکیب» نام دارد.

خدای سخن‌گو و پیامبر نامه‌رسان

اکبر گنجی: وقتی کسی زبان قرآن را واقع‌گرایانه تفسیر می‌کند، باید بپذیرد که قلب پیامبر، دریافت کننده‌ی وحی بوده است. پذیرش این امر، به تعارض دین با علم و فلسفه منتهی خواهد شد. اگر تأویل «دریافت کننده‌ی وحی» نه تنها مجاز، بلکه ضروری باشد؛ تأویل «فرستنده‌ی وحی» هم مجاز و ضروری خواهد بود. درواقع همان‌گونه که قلب، دریافت کننده‌ی وحی نیست، خدا هم فرستنده‌ی وحی نیست، چون خدا، انسان نیست تا سخن بگوید.