جوانان ایرانی، فقیرتر از سال پیش

شیرین فامیلی

امسال برگزاری عید نوروز برای تعداد زیادی از خانواده‌ها به دلیل افزایش تورم و گسترش فقر و بی‌کاری ممکن نشد و سفره‌های هفت‌سین بسیاری خالی ماند. کارشناسان اقتصادی و پژوهشگران اجتماعی مسئول اصلی این فقر و تهیدستی را دولت کنونی و سیاست‌های نادرست اقتصادی و اجتماعی آن می‌دانند که موجب بروز آسیب‌های اجتماعی متعددی در جامعه شده که تشدید فقر یکی از آنهاست.

دکتر سعید مدنی، جامعه‌شناس و پژوهش‌گر آسیب‌های اجتماعی، در گفت‌وگو با رادیو زمانه می‌گوید دولت به رغم مسئولیت‌های قانونی که در قبال تغییر خط فقر به عهده دارد از ابتدای فعالیت خود حتی از تعیین خط فقر و اعلام آن نیز خودداری کرده است.

یکی از وظایف مشخص وزارت رفاه که در قانون نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی آمده تعیین خط فقر و مشارکت در تعیین آن است اما متاسفانه هر غیر چهار وزیر رفاه در دولت فعلی بارها اعلام کردند حاضر به تعیین خط فقر نیستند و دلایلی کاملاً غیر علمی را در این زمینه مطرح کرده‌اند، از جمله این که تعیین خط فقر مشکلی را حل نمی‌کند یا ضرورتی ندارد.

دولت‌هایی که سیاست کاهش فقر را دنبال می‌کنند برای تعیین و تنظیم برنامه‌های خود نیاز دارند تا وضعیت موجود را از نظر فقر مشخص کنند، ولی دولت ایران از این کار خودداری می‌کند چون در این صورت عملکرد دولت در زمینه فقر و نابرابری مشخص می‌شد.

آقای مدنی! بانک مرکزی در اوایل سال گذشته خط فقر را حدود ۲۰ درصد تعیین کرده بود. در پایان سال آیا تغییری در این آمار ایجاد شد؟

بانک مرکزی در این گزارش اعلام کرد که جمعیت فاقد درآمد کافی برای تامین نیازهای حداقلی و اولیه یعنی خوراک، پوشاک، مسکن، آموزش و بهداشت حدود ۲۰ درصد کل جامعه را تشکیل می‌دهند. البته محاسبه‌های دیگری نیز توسط اساتید مستقل دانشگاه‌ها که در این زمینه مطالعه می‌کنند منتشر شده که جمعیت بیشتری را زیر خط فقر نشان می‌دهد.

دکتر سعید مدنی، جامعه‌شناس و پژوهش‌گر آسیب‌های اجتماعی

اما این مطالعات در سال‌های گذشته انجام شده و با توجه به نرخ بالای تورم در سال گذشته که حدود ۲۰ درصد بوده، خط فقر هم شامل این ۲۰ درصد افزایش شده و در سال گذشته جمعیت بیشتری زیر خط فقر قرار گرفته‌اند.

به طور مشخص چه عواملی موجب گسترش فقر به ویژه در یک سال گذشته شده است؟

سه عامل بسیار مهم در بالابردن ریسک فقر مؤثر است، البته این سه عامل به شاخص‌های کلان اقتصادی- اجتماعی بازمی گردد. اولین عامل نرخ سرمایه‌گذاری است که اگر این نرخ در کشوری کاهش یابد به این معناست که رشدی صورت نمی‌گیرد و جامعه فقیرتر می‌شود.

در سال گذشته به رغم برخی گزارش‌های غیرواقعی دولت، مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرد که نرخ سرمایه‌گذاری به کمتر از سه درصد رسیده است. این نرخ سرمایه‌گذاری معادل وضعیتی است که ما در سال‌های پایانی جنگ داشتیم یعنی در بدترین وضع ممکن. با توجه به پایین‌بودن نرخ سرمایه‌گذاری به طور قطع جامعه ایران فقیرتر شده است.

هم‌چنین شرایط رکود/تورمی داشتیم که شاخص آن تورم بسیار بالا است؛ یعنی تورم، فقیرها را فقیرتر و پول‌دارها را پولدارتر می‌کند. در واقع تورم بسیار بالای سال گذشته موجب شد بخش قابل توجهی از طبقه متوسط هم به زیر خط فقر سقوط کنند، چون با درآمد ثابتی که داشتند قدرت خریدشان کاهش پیدا کرد و نتوانستند بسیاری از نیازهای اساسی خود را در حداقل ممکن تأمین کنند.

عده‌ای از کارشناسان افزایش بی‌کاری را در جامعه عامل اصلی گسترش فقر می‌دانند. شما این مسئله را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

بی‌کاری عوارض بسیاری دارد که یکی از آنها فقر است، در واقع وضعیت اشتغال یکی از ریسک فاکتورهای فقر است، اما باید به چند عامل دیگر هم اشاره کنم که جزو ریسک فاکتورهاست.

یکی از این عوامل جنسیت است، یعنی زنان در مقایسه با مردان در معرض خطر فقر بیشتری قرار دارند در نتیجه تمام شرایطی که به آن اشاره کردیم برای زنان تأثیر مضاعفی داشته و زنان را فقیرتر کرده است. عامل مهم دیگر در جامعه ایران ریسک بیماری است و با توجه به بالابودن هزینه‌های درمانی یکی از عوامل مهم سقوط طبقه متوسط به زیر خط فقر بروز بیماری‌های صعب‌العلاج است.

فقر به عنوان یکی از آسیب‌های اجتماعی عمده در میان کدام اقشار جامعه تعمیق یافته است؟

به طور مشخص می‌توان گفت در گروه سنی جوانان کمتر از ۳۵ سال فقر بیشتر است و نرخ بی‌کاری در این گروه هم بسیار بالاتر. بر طبق برخی برآوردها نرخ بی‌کاری درگروه سنی جوان دو برابر جمعیت عمومی است. زنان و کودکان نیز هم بیشتر درمعرض فقر قرار دارند و هم بیشتر در معرض آثار فقر.

تفاوت‌ها و نابرابری‌های منطقه‌ای هم موجب شده که فقر به صورت قطبی در جامعه ایران مشاهده شود، به عنوان مثال در رتبه‌بندی شاخص توسعه‌یافتگی استان‌ها برخی استان‌ها همواره جزو پنج استان فقیرتر یا توسعه‌نایافته‌تر جامعه بودند از جمله سیستان و بلوچستان، کهکیلویه و بویراحمد، کردستان، کرمانشاه، چهارمحال بختیاری و لرستان.

شرکت گسترده مردم در انتخابات علاوه بر دلایل سیاسی ناشی از یک نوع امید به بهبود شرایط اجتماعی هم بود. ارزیابی شما از این امیدواری چیست؟

جامعه ایران تمایل بسیار جدی به تغییر دارد. این تغییر در سطوح مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دنبال شده و مورد مطالبه است. به همین دلیل حضور در انتخابات برای کمک به این تغییر بود اما متاسفانه به دلایل مختلف از جمله حوادث پس از انتخابات، نظام سیاسی ایران مانع از شکل‌گیری روند این تغییر به شکل مسالمت‌آمیز و قانونی آن شد.

یکی از متعادل‌ترین حرکت‌هایی که می‌توانست منجر به ابراز نارضایتی این پتانسیل نسبت به وضع موجود شود، جنبش سبز بوده و هست. من فکر می‌کنم خواست برای تغییر بهبود وضع و زندگی بهتر همچنان وجود دارد.

جنبش اجتماعی ایران تنها وجوه سیاسی ندارد بلکه وجوه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مشخصی دارد و خواستار زندگی بهتر در تمام ابعاد زندگی است. بنابراین به نظر می‌رسد ناکامی‌های دولت فعلی در بهبود زندگی و ایجاد تغییرات مناسب به شکل گیری و تداوم جنبش‌های اجتماعی در ایران کمک می‌کند.