خبرهای داغ؟

امید حبیبی‌نیا
پژوهش‌گر ارتباطات

مجریان بخش خبری ۲۰:۳۰ بیش از سایر گویندگان اخبار سیمای جمهوری اسلامی در مرکز توجه قرار دارند (عکس از زمانه)

سال‌هاست که شبکه‌های تلویزیونی مختلف در جهان از پس، دست شستن از تئوری‌های نخ‌نما شده ارتباطات قرن بیستمی، برای عرضه اخبار به عنوان یکی از مهم‌ترین (و گاه مهم‌ترین) برنامه تولیدی خود به مخاطبان دست به روش‌های مختلفی زده‌اند.

اما در کهنه‌رسانه‌هایی که جریان اطلاعات از همان دکترین‌های جنگ سرد در اواخر دهه ۶۰ پیروی می‌کند، آزمودن شیوه‌های تازه به معنای تخطی از اصول ثابت تبلیغات سیاسی و از عرش اقتدار به قعر تلاطم و خطر غلتیدن بوده است.

در صدا و سیمای جمهوری اسلامی نیز تا دو دهه و نیم روال بر همین مبنا بوده است. خبررسانی با اتکا به تئوری دهه شصتی تزریق سوزنی استوار بود و از این دیدگاه بر این باور بودند که هر آن چه رسانه حاکم به مردم بنماید، همچون سرنگ بر کالبد جامعه نفوذ خواهد کرد.

تحولات نیم‌قرن اخیر در عرصه ارتباطات و خبر، اما این تئوری را نیز روانه بایگانی تاریخ کرد. زیرا با در هم شکسته شدن اقتدار و انحصار رسانه‌ها و ورود رسانه‌های تعاملی نوین در دهه‌های پایانی قرن بیستم، عملاً راه برای تعامل آرا، تکثرگرایی و چندجانبه‌نگری در افکار عمومی فراهم آمد.

اما چندی است که در حساس‌ترین محصول صدا و سیما و حداقل یک بخش خبری، تغییراتی رخ نموده است، اخبار ۲۰:۳۰ که به تازگی جای خود را در میان بخش‌های خبری پرسابقه‌تر باز کرده است، تا حدودی نمایان‌گر روی گرداندن از تعاریف قدیمی از خبر، خبررسانی و رسانه است، پس بیهوده نیست که بنا بر نظرسنجی اخیر مرکز تحقیقات صدا و سیما، اکنون پربیننده‌ترین بخش خبری صدا و سیما به شمار می‌رود.

بر اساس این نظرسنجی فصلی در فصل تابستان، اخبار ۲۰:۳۰ در تهران و ۳۱ شهر دیگر، پرمخاطب‌ترین بخش خبری تلویزیون بوده است که پس از آن با فاصله‌ای قابل تأمل، بخش خبری ساعت ۲۱ شبکه اول که قدمتی کم و بیش در حد تاریخ نیم‌قرنی تلویزیون در ایران دارد، قرار گرفته است.

یکی از مجریان اخبار ۲۰:۳۰ شبکه دوم سیمای جمهوری اسلامی (زمانه)

پاتک رسانه‌ای

اخبار ۲۰:۳۰ شبکه دوم را می‌توان به نوعی پاتک رسانه‌ای صدا و سیما در برابر رسانه‌های آلترناتیو قلمداد کرد. بر اساس نظرسنجی‌هایی که مرکز تحقیقات این سازمان همواره انجام می‌دهد، متوسط تماشاگران دائمی سیمای جمهوری اسلامی بیش از ۶۰ درصد ذکر شده است که از این میزان، بیش از ۵۵ درصد آن‌ها مخاطبان بالفعل اخبار سیما محسوب می‌شوند.

بنا بر همین نظرسنجی‌ها اغلب افراد با تحصیلات متوسط و دانشگاهی به اخبار صدا و سیما توجه نشان می‌دهند؛ اما در عوض به رسانه‌های دیگر نیز تمایل نشان می‌دهند. مطبوعات، اینترنت، تلویزیون‌های ماهواره‌ای و شایعات از دیگر منابع خبری مخاطبان بالقوه ۵۰ میلیون نفری اخبار تلویزیون در ایران محسوب می‌شوند.

تا چند سال پیش که صدا و سیما خود را مالک انحصاری پخش اخبار تلویزیونی در ایران می‌دانست، نوآوری، خلاقیت و بهره‌گیری از امکانات بالقوه رسانه‌ای در کنار مفاهیمی چون رعایت معیارهای روزنامه‌نگاری بی‌طرفانه و سهیم کردن مخاطب در روند پردازش خبر و به عبارت دیگر پیروی از مدل ارتباطات دموکراتیک در روند خبررسانی، مفاهیمی غریب به نظر می‌آمدند که گاه به گاه تنها در متون تحقیقاتی در این سازمان به آن‌ها اشاره می‌شد.

اما هر چه زمان می‌گذرد صدا و سیما خود را رو در روی رقبای تازه‌ای می‌یابد. ظهور اینترنت در اواخر دهه هفتاد خورشیدی و پس از آن برخی روزنامه‌های نسبتاً مستقل (و استقبال فوق‌العاده از آن‌ها با وجود توقیف پیاپی‌شان) افزایش شمار فرستنده‌های رادیویی برون‌مرزی (که روزگاری تنها به تعداد انگشتان دست بود و اکنون به ده‌ها ایستگاه رادیوی فارسی‌زبان رسیده است که می‌توان از طریق اینترنت به برنامه‌های آن‌ها گوش فرا داد) و سرانجام سر بر آوردن شبکه‌های تلویزیونی فارسی‌زبان، هر روز بخشی از مخاطبان دائمی صدا و سیما را از چنگش می‌رباید.

شبکه‌های تلویزیونی فارسی زبان قابل دریافت در ایران که هم اکنون شمارشان به بیش از ۳۵ شبکه رسیده است، با وجود مشکلات بسیاری که برای برقراری ارتباط واقعی و مؤثر با مخاطب خود در ایران دارند، انحصار منبع خبری تلویزیونی را از صدا و سیما گرفته‌اند. با این حال هنوز به دلیل مشکلات تکنیکی - نظری بسیار از تأثیرگذاری مستمر در جامعه مخاطبان خود بازمانده‌اند و در بهترین حالت به فرایند انتقال شایعات یا شبه‌خبرها شتاب می‌بخشند.

با این حال روشن است که این شبکه‌های تلویزیونی و شبکه‌های دیگری که در راه هستند، به سرعت جایگاه و نقش خود را در جامعه باز خواهند کرد و با بهره‌گیری از اشتیاق مخاطب ایرانی برای سهیم شدن در تولید خبر، به سرعت می‌توانند از این پتناسیل جامعه جوان علاقه‌مند به بهره‌برداری از ثبت و ضبط وقایع خبری بهره بگیرند. (درحال حاضر سایت فارسی بی‌بی‌سی و تلویزیون فارسی صدای آمریکا از ویدئوهای خبری مخاطبان خود استفاده می‌کنند)

بیش از ۷۰ درصد از جامعه جوان ایران را جوانان زیر ۳۵ سال تشکیل می‌دهند که اخبار صدا و سیما در برابر رسانه‌های برون‌مرزی دیگر از جذابیتی برای آن‌ها برخوردار نیست. به این ترتیب سرانجام صدا و سیما برای دفاع از خود دست به یک پاتک رسانه‌ای گسترده زده است. از این قرار اخبار ۲۰:۳۰ تنها یک بخش خبری یک شبکه نیست؛ بلکه صحنه نبرد رسانه‌ای و محک آزمون رویکردهای تازه در برنامه‌سازی خبری در صدا و سیما است.

از همین رو است که محبوبیت این برنامه خبری برای صدا و سیما، خبری خوش تلقی می‌شود. اما این محبوبیت را می‌توان از منظرهای مختلف نیز مورد بررسی قرار داد. زیرا فرض محبوبیت این برنامه، نشان‌گر تغییر سلیقه‌های مخاطب اخبار تلویزیون در ایران است (که این تغییر البته سال‌ها پیش رخ نموده بود) بی آن که به خودی خود دلیلی بر فرض تأثیرپذیری از القائات سیاسی آن باشد.

دست اندرکاران بخش خبری ۲۰:۳۰ شبکه دوم (عکس از واحد مرکزی خبر)

فرم: نوآوری و عامه‌گرایی

با نگاهی به یک نمونه از برنامه‌های خبری پخش شده در نخستین گام تفاوت چشم‌گیر در شیوه تولید و پخش با روش مرسوم در تاریخ نیم‌قرنی تلویزیون در ایران به چشم می‌خورد؛ روشی که همچنان شبکه‌های فارسی‌زبان ماهواره‌ای نیز به آن پایبند باقی مانده‌اند.

از تیتراژ و وله آغازین که در آن تصاویر و نمادهای سیاسی جای خود را به تصاویر با ضرباهنگ تند مجریان این بخش خبری داده‌اند، می‌توان انتظار داشت که در این بخش خبری، بر خلاف بخش‌های خبری دیگر صدا و سیما، قرار است مجری/خبرنگار محور باشد تا سردبیر/تهیه‌کننده محور. یا به عبارت دیگر سردبیر و تهیه‌کننده بیشتر در آن پنهان شده باشند.

فرم اجرای برنامه نیز به ظاهر چنین نشان می‌دهد؛ اما پیش‌فرض‌های مخاطب ایرانی سبب می‌شود تا وابستگی شدید خبرنگاران و روزنامه‌نگاران شاغل در صدا و سیما به سیاست‌ها و اهداف تعیین‌شده و یا خط مرزهای تعیین‌شده مشخص و گاه تعیین‌نشده، سانسور خبری را به خاطر بیاورد.

با این همه شیوه اجرا و پردازش متقاوت اخبار در این بخش خبری در برابر سایر بخش‌های خبری صدا و سیما و حتی شبکه‌های تلویزیونی فارسی زبان ماهواره‌ای از چنان جذابیتی برخوردار است که می‌توان تصور کرد بسیاری از مخاطبان جوان ایرانی برای بهره برداری از اخبار سیما ترجیح بدهند بیننده این بخش خبری باشند که نظرسنجی اخیر نیز موید همین فرض است.

در اینجا ما با نگاهی به آخرین برنامه خبری پخش شده در این بخش خبری (که تا یک ماه بر روی اینترنت قابل دسترسی است) یعنی اخبار نوزدهم آبان ۱۳۸۶ به برخی از این موارد اشاره می‌کنیم:

دکور و اجرا: در این بخش خبری قرار است تا نقش مجری به عنوان محور اصلی برنامه وانموده شود از همین رو است که به جای آن که دوربین با زوم یا تراک به سراغ مجری برود، مجری خود وارد صحنه می‌شود.

وارد میدان شدن مجری از در شیشه‌ای که قرار است تجلی پیوند مخاطب با دروازه‌بان خبر باشد، به وی نقش و اهمیتی به مراتب بیشتر از کسانی که در آن سوی در نشسته‌اند، می‌دهد و به نوعی حرکت و ضرباهنگ درونی منجر می‌شود که با ریتم سریع و گاه تلگرافی خبرها هم‌سو شده؛ تمامی توجه مخاطب رسانه سرد را به خود جلب می‌کند.

به این ترتیب مجری این بخش خبری (که دیگر قرار نیست تنها گوینده باشد) بر خلاف بخش‌های خبری دیگر صدا و سیما، رو به دوربین و اغلب در مرکز و یا زوایای مهمی از کادر که دکور دینامیک و خوب طراحی شده‌اش مشخص کرده است، می‌ایستد تا پویایی و تحرک بیشتری را به مخاطب القا کند.

گزارش‌های خبری این بخش خبری پرتحرک‌تر، صریح‌تر و جذاب‌تر است (زمانه)

زبان بدن (Body Languge): به این ترتیب برای نخستین بار در تاریخ تلویزیون‌های فارسی‌زبان، مجری اخبار می‌تواند از زبان بدن خود بهره بگیرد و آن را به نمایش بگذارد و در کادر دوربین حرکت کند. البته مجری مرد این اخبار به مراتب بیشتر از دو همکار دیگر زن خود از این امکان بهره می‌گیرد. اما با توجه به زبان و شیوه روایتی متفاوتی این اخبار، بهره‌گیری از حالت‌ها و ژست‌های متناسب با متن اقناعی، سبب جلب توجه بیشتر مخاطب شده است. به ویژه آن که این بخش خبری بیش از همه با نرم‌خبر‌ها (Soft News) سر و کار دارد و از این رو زبان تفهمیمی در حالت‌های چهره بیش از همه به کارش می‌آید.

شیوه روایت (Narration): زبان این بخش خبری بر خلاف سایر بخش‌های خبری، زبان روایتی و داستان‌گویی خبری است تا زبان سلطه‌جویانه و مکلف. به عبارت دیگر مجریان این اخبار با زبان شفاهی سخن می‌گویند. این سخن‌گویی با زبان شفاهی سبب شده است تا مجری برای خود جایگاهی در خبر دست و پا کند. به عبارت دیگر با دست و پا کردن چند گزاره گاه متفاوت، به بیننده القاء کند که این خود اوست که روایت‌گر ماجرا و داستان خبری مربوطه است.

بدیهی است که این شیوه مخاطب‌سازی، فاصله سنتی اخبار تلویزیونی - مخاطب را به حداقل ممکن می‌رساند و برای نخستین بار در تاریخ تلویزیون در ایران به خبرنگار/مجری هویتی مستقل می‌بخشد. چیزی که البته برای اقناع سیاسی مخاطب بسیار ضروری به نظر می‌رسد.

ضرباهنگ و ریتم درونی (Tempo): در حالی که در بخش‌های دیگر خبری، اخبار تلویزیون حاوی مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها، کنفرانس‌های خبری و اظهار نطرهای رسمی و طولانی مقامات مسئول دولتی و حکومتی است که به نوعی ایفاگر نقش روابط عمومی برای آن‌ها است؛ در اخبار۲۰:۳۰ خبری از مصاحبه‌های طولانی که اغلب مصاحبه‌شونده به سؤالات «از پیش تعیین شده» پاسخ‌های «از پیش تعیین شده» می‌دهد، نیست؛ یا اگر هست، آن چنان طولانی و ملال‌انگیز نیستند که حوصله بیننده را سر ببرند. در بخش خبری مورد بررسی در کمتر از ۱۰ دقیقه، ۱۵ خبر با تصاویر مرتبط (که البته اغلب آرشیوی بودند) پخش شد که متناسب با ضرباهنگ زندگی مخاطب امروز تلویزیون است.

لوگوی آغازین اخبار ۲۰:۳۰ شبکه دوم که کمتر از دو سال پیش آغاز به کار کرده است (زمانه)

مشخصه‌ها:
● درحالی که نام مجری مرد این بخش خبری به طور کامل در زیرنویس معرفی می‌آید، مجریان زن تنها با نام فامیل معرفی می‌شوند.
● مجریان در خطاب کردن همکاران نیز تنها از نام فامیل آن‌ها استفاده می‌کنند.
● مجریان هر بار در شروع و پایان برنامه باید متنی مذهبی یا شعرگونه با ته‌مایه‌های مذهبی را تکرار کنند.
● پوشش مجریان زن تنوع بیشتری به نسبت گویندگان بخش‌های خبری دیگر دارد؛ اما ریتم روایت یکی از آن‌ها به مراتب کمتر از دو نفر دیگر است. خبرنگار زن تهیه‌کننده بخش خبرهای ویژه نیز ریتم روایت و تحرک کاملاً منفعل‌تری به نسبت دیگران دارد.
● کارهای گرافیکی این بخش خبری به مراتب فاصله‌ای بعید با بخش‌های خبری دیگر دارد و بسیار جذاب‌تر به نظر می‌رسد.
● تیترهای مجریان برای فاصله گذاری میان خبرها و تیتر زیرنویس‌ها با استفاده از همان زبان غیررسمی، جذاب و گاه کنایه‌آمیز و طنزگونه از آب در آمده است که با اجرای خوب تلویزیونی به خوبی خود را نشان می‌دهد.
● گزارش‌های خبری این بخش خبری ظاهر تخت، یک‌جانبه و کاملاً محافظه‌کارانه بخش‌های خبری دیگر را ندارد و اغلب با توجه مخاطب روبه‌رو می‌شود. به عنوان نمونه در بخش خبری مورد بحث در بخش خارج از گود، در گزارشی که با عنوان «ماجرای مربی که معلوم نشد داخل گود بوده یا خارج از گود؟» به چگونگی حضور ناصر حجازی سرمربی تیم استقلال در آخرین بازی این تیم پرداخته می‌شود. این گزارش تلویزیونی که تمام ویژگی‌های یک گزارش تلویزیونی خوب را دارد، به خوبی به بیینده، واقعیت و دروغ را نشان می‌دهد و سبب درگیر شدن مخاطب با متن گزارش می‌شود.
● کارگردانی، اجرا، تهیه و متن اخبار این بخش خبری (صرف نظر از محتوای سیاسی آن‌ها) به مراتب جذاب‌تر و حرفه‌ای‌تر از سایر بخش‌های تلویزیون جمهوری اسلام به نظر می‌آید.

سردبیر و مجری اخبار ۲۰:۳۰ شبکه دوم (عکس از واحد مرکزی خبر)

محتوا: اقناع سیاسی

در حالی که ساختار و قالب این بخش خبری از نوآوری بسیاری به نسبت سایر بخش‌های خبری برخوردار است، منطق و گفتمان روایی نهفته در متن آن، همانا سیاست‌های تبلیغی صدا و سیمای جمهوری اسلامی است که حتی بیش از بخش‌های دیگر خبری سنتی خود را نشان می‌دهند و به نوعی به دیگر رسانه‌های جناح حاکم نظیر روزنامه کیهان پهلو می‌زند.

با آن که تمرکز اصلی این اخبار بر روی نرم‌خبر یا روایت کردن سخت‌خبر‌ها (Hard News) به شیوه نرم‌خبر است؛ اما در این شیوه روایت از زبانی آشکارا سیاسی برای اقناع یا تبلیغات سیاسی برهنه استفاده می‌کند که به سرعت سبب می‌شود تا مخاطب ناهم‌سو را پس بزند.

همین محتوای کاملاً برهنه سیاسی است که اعتراض بسیاری از فعالان سیاسی، تشکل‌های مدنی و روزنامه‌نگاران را نیز در پی آورده است.

هم‌سویی کامل بخش خبری ۲۰:۳۰ با رسانه‌های جناح حاکم سبب می‌شود که مخاطب خود را از محتوای سیاسی آن کنار بکشد و تنها به اطلاعات اخبار اجتماعی یا اقتصادی و سرگرم‌کننده آن دل بسپارد.

در حالی که اقناع و تبلیغات سیاسی در بخش‌های خبری سیاسی با دروازه‌بانی سنتی خبری صدا و سیما به شیوه تبلیغ از بالا و سخنگویی از جایگاه حاکمیت صورت می‌گیرد، این کنش رسانه‌ای در این بخش خبری به شیوه‌ای کاملاً عریان و سوگیرانه به نمایش در می‌آید و در این بین اعتمادبخشی، بی‌طرفی و تأثیرگذاری آن بیش از پیش زیر ضربه می‌رود.

به این ترتیب «توجه انتخابی» برای پردازش اطلاعات این بخش خبری صرفاً معطوف بخش‌هایی خواهد شد که کمتر بار سیاسی سوگیرانه دارند.

در واقع بخش مهمی از تئوری‌های انتقادی ربع قرن اخیر ارتباطات به ویژه تئوری‌های پست‌مارکسیستی و یا پست‌مدرنیستی رسانه به همین بررسی تعیین جایگاه رسانه در فرآیند سمت‌گیری نسبت به حاکمیت اختصاص یافته است. این که رسانه در کجای معادلات سیاسی قرار گرفته باشد، می‌تواند سنگ محکی برای دست‌یابی به شمایی از مخاطب‌سازی و سیاست‌های دروازه‌بانی آن باشد.

رسانه‌های جریان اصلی به عنوان رکن چهارم دموکراسی در جوامع سرمایه‌داری متأخر در واقع نقش فاصله میان دولت و ملت را ایفا می‌کنند و به این ترتیب می‌کوشند تا از تعارض‌های منافع این دو بکاهند و از اعتماد هر دو سود ببرند.

اما در جوامع توتالیتار، رسانه‌ها تنها سخنگوی حاکمیت به شمار می‌روند و به ناچار مخاطب را به سوی رسانه‌های آلترناتیو سوق می‌دهند که به تشدید سیکل تعارض‌های اجتماعی منجر می‌شود.

با مرور سه اصل طلایی رسانه‌ها در قرن بیست و یکم، یعنی بی‌طرفی، مخاطب‌محوری و تکثرگرایی روشن می‌شود که محتوای گفتمان سیاسی اخبار سیمای جموری اسلامی تا چه حد وابسته به عقب‌ماندگی سیاسی در زمینه تئوری‌های ارتباطاتی است.

اخبار ۲۰:۳۰ شبکه دوم تلاش می‌کند تا مجری را به صحنه روایت بیاورد (زمانه)

ضمیمه: تیترهای بخش خبری ۲۰:۳۰ نوزدهم آبان‌ماه

● به نام تولیدی به کام دلالی (اقتصادی)
● فلش خسارت بدون کروکی رو به بالا (اجتماعی/اقتصادی)
● درس‌خونده‌ها مراقب کلاهشون باشن (اجتماعی)
● خیز ایران در باشگاه فضایی دنیا (فن‌آوری)
● خاطرات استعمار پیر در باغ قلهک نبش قبر می‌شوند (سیاسی)
● مأموریت دیپلماتیک به زور (سیاسی/خارجی)
● نوشدار بعد از مرگ سهراب‌ها (حوادث/خارجی)
● انتخابات مجلس رایانه‌ای است (سیاسی)
● خبرهای شیرین برای شکرسازها (اقتصادی)
● نقاب از روی هزارچهره کنار رفت (حوادث)
● عاقبت شیطنت بچه گربه (حوادث)
● شکافتن مغز مقابل دوربین (علمی)
● فرصت‌طلبی برای جنگ قدرت (سیاسی/خارجی)
● تولد در تعقیب و گریز (حوادث)
● آثار مهندس‌ها و هنرمندها در مسابقه قوطی کنسروها (سرگرم‌کننده)

خبرهای ویژه:
● تنها به عراق نرو
● لاریجانی و دلایل استعفا
● کلهر، دولت، رسانه
● نماینده‌های مجلس انگلیس در راه ایران

خارج از گود (ورزشی):
● ماجرای مربی که معلوم نشد داخل گود بوده یا خارج از گود
● تماشاگران تیم استیل‌آذین
● درگیری در رقابت‌های فوتسال

مطالب مرتبط:
نارسانه‌های تلویزیونی، تحلیل ساختاری تلویزیون‌های فارسی‌زبان در آمریکا
The Paradox of Iranian Media
تحلیل ساختاری برنامه تلویزیونی نگاهی به مطبوعات
مسجد و ماهواره
TV News in a Postmodern World
The Psychology of Entertainment Media
A Cognitive Psychology of Mass Communication