خرمگس آتن

حرفه‌ای بودن اخلاقی است

مریم اقدمی: موضوعی با عنوان اخلاق حرفه‌ای در هر شغلی مطرح است که به نظر می‌رسد بسیار جزئی‌تر و تخصصی‌تر از موضوعات روزمره در اخلاق عملی است. سوال این است که چرا وجود چنین مبحثی ضروری است و چه چیزی فراتر از اخلاق عام را در بر می‌گیرد. مگر اینطور نیست که از یک روزنامه‌نگار انتظار می‌رود مانند هر فرد دیگری دروغ نگوید؟ پس چرا مثلا اخلاق روزنامه‌نگاری موضوعی جداگانه از مباحث معمول اخلاق عملی است؟

انسان و دیگر موجودات زنده

مریم اقدمی: در اخلاق عملی معاصر بحث اخلاق و حقوق حیوانات و همچنین اخلاق محیط زیست، موضوع مهمی به شمار می‌رود. این مسئله که در نگاه بسیاری ممکن است تخیلی و فانتزی به نظر برسد، از نظر فلاسفه و نظریه‌پردازهای اخلاق که نگاهی به مشکلات کلان عملی انسان دارند موضوع مهمی است. حتی اگر با این استدلال انسان‌محور به آن توجه کنند که رفتار درست با دیگر موجودات زنده و محیط زیست به سود انسان است.

آیا مجازات اخلاقی است؟

مریم اقدمی: ایده اصلی پشت نظریه‌هایی که مجازات را به خودی خود خوب می‌دانند آن است که این سزای اعمال افراد است. شهود پایه‌ای که زیر بیشتر اندیشه‌های اخلاقی ما وجود دارد آن است که مردم باید آنچه را که سزاوارش هستند دریافت کنند. درست همانطور که از رفتار خوب باید سود ببرند، از رفتار بد هم باید رنج بکشند. ایده کیفر و عقوبت و اینکه افراد باید برای خطایشان هزینه دهند، به راحتی در کنار چنین شهودی قرار می‌گیرد.

قانون و اخلاق

مریم اقدمی: وقتی به جای اخلاق از قانون‌های متفاوت صحبت کنیم، مردم به راحتی می‌پذیرند که چیزی در یک کشور قانونی باشد و در کشوری دیگر عیرقانونی. از نظر مردم در موارد قانونی حقیقت پایه و یکتا و غیرقابل تغییری وجود ندارد. قوانین می‌توانند از جایی به جای دیگر یا حتی از زمانی به زمان دیگر متفاوت باشند. نسبی‌گرایی قانونی به راحتی از سوی مردم پذیرفته می‌شود.

آیا اخلاق در جنگ معنا دارد؟

مریم اقدمی: با توجه به همه شرایط پیچیده طرفین درگیر در جنگ‌ها، آیا می‌توان انتظار داشت جنگ یک واقعه اخلاقی باشد؟ آیا باید از مردم و نظامی‌هایی که درگیر جنگ هستند انتظار داشت قواعد اخلاقی را رعایت کنند؟ آیا اصلا جنگ منصفانه معنا دارد؟ در پاسخ به این سوال‌ها فیلسوف‌های اخلاق بحث‌های فراوانی را مطرح کرده‌اند. یکی از این استدلال‌ها آن است که با توجه اخلاقی نبودن ماهیت خود جنگ، دیگر رعایت قواعد اخلاقی در آن معنا ندارد.

شیب لغزان استدلال

مریم اقدمی: در بحث‌های متداول بر روی طیف وسیعی از موضوعات اجتماعی و سیاسی، یکی از طرفین از موضعی شروع می‌کند و با گام‌های تدریجی به جایی می‌رسد که کاملا با موضع اولیه متفاوت است. به همین دلیل این نوع روش استدلال را «شیب لغزنده» می‌نامند. افراد با قدم گذاشتن بر روی این شیب ناچار تا انتهای دره سقوط می‌کنند.

انسان خوب یا عمل خوب

مریم اقدمی:همان‌طور که تا کنون دیده‌اید در هر قسمت از این مجموعه‌ برنامه سوالی به شکل نظرسنجی مطرح شده است. هر کدام از این سوال‌ها با ترسیم موقعیتی برای مخاطب او را بر سر دوراهی تصمیم‌گیری بین عمل درست یا نادرست بنابر تشخیص او قرار می‌دهند. سوال اخلاقی همیشه این بوده است که کدام عمل درست است.

بخت و اقبال در اخلاق

مریم اقدمی: شانس و اقبال چگونه می‌تواند در قضاوت‌های اخلاقی ما موثر باشد. تاثیر شانس بر پیروزی یا شکست، ثروت یا فقر، سلامت یا بیماری قابل درک است. اما آیا بخت و اقبال می‌تواند اعمال افراد را نیز به اعمال خوب یا بد از لحاظ اخلاقی تقسیم کند؟. چنین تفاوتی ظاهرا این ایده را تقویت می‌کند که قضاوت‌های اخلاقی ما تنها در صورتی معتبر هستند که عمل انجام شده تحت کنترل و اختیار عامل آن باشد.

قهرمانی، وظیفه یا فداکاری

مریم اقدمی: در مسابقه فینال کشتی تختی با حریف روس، دست حریف اسیب می‌بیند و تا آخر مسابقه تختی نیز تنها با یک دست کشتی می‌گیرد تا انصاف را رعایت کرده باشد. چنین رفتارهایی معمولا به عنوان اعمالی استثنایی و قهرمانانه ارزیابی می‌شوند که فراتر از رفتار معمول افراد در شرایط عادی و زندگی روزمره‌اند. دقیقا به همین دلیل است که تحسین و ستایش مردم را برمی‌انگیزند و روایت آنها به شکلی اسطوره‌وار در تاریخ باقی می‌ماند.

بی‌تفاوتی به مثابه کنش

مریم اقدمی: برای آزادی باید جان داد. برای رسیدن به دموکراسی باید عده‌ای قربانی شوند. برای صلح باید جنگید. برای امنیت باید اعدام کرد. یکی از معروف‌ترین نمونه‌های چنین ادعاهایی بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی در پایان جنگ‌جهانی دوم است. مهمترین توجیه‌ پس از این فاجعه این بود که این عملیات منجر به پایان یافتن جنگ جهانی شد، در حالیکه با ادامه یافتن جنگ ممکن بود تعداد کشته‌شده‌ها و قربانی‌ها خیلی‌خیلی بیشتر از قربانیان حادثه اتمی ژاپن باشد.

بیشترین سود برای همه

مریم اقدمی:وقتی صحبت از محاسبه پیامدها و سبک یا سنگین کردن نتایج یک عمل یا تصمیم به میان می‌آید، می‌توان از رویکرد نتیجه‌گرا در اخلاق حرف زد. مهمترین نظریه اخلاقی با رویکرد نتیجه‌گرایانه، فایده‌گرایی است که شکل کلاسیک آن توسط جان استوارت میل و جرمی بنتام ارائه شده و پس از آنها به اشکال متنوعی گسترش یافته است.

اخلاق به مثابه یک قرارداد

مریم اقدمی: در فلسفه اخلاق یکی از مهمترین سوال‌ها آن است که اصول اخلاقی از کجا می‌آیند. یعنی عینیت اخلاق از کجا تامین می‌شود. بر اساس کدام دلایل می‌توان تصمیم گرفت کدام رفتار از لحاظ اخلاقی درست و کدام رفتار نادرست است. واقعا چرا بعضی از اعمال نادرست هستند. چرا دروغ گفتن بد است. چرا مردم می‌خواهند که دروغ گفتن نادرست، بد یا گناه شمرده شود. چرا مردم می‌خواهند اخلاقی باشند و از دیگران هم انتظار اخلاقی بودن دارند.

گربه محض رضای خدا موش نمی‌گیرد

مریم اقدمی: چرا معمولا طوری عمل می‌کنیم که انتظار داریم با ما آن‌گونه رفتار شود. آیا اساس آن تنها این نکته نیست که هر عملی را تنها برای منافع شخصی خود انجام می‌دهیم؟ در واقع اگر به دیگران نیکی می‌کنیم تنها برای آن است که به رفتار احتمالی آنها با خودمان فکر کرده‌ایم. یا اگر با دیگران بدی نمی‌کنیم برای اجتناب از رفتار متقابل آنها نسبت به خودمان است. بنابراین شاید خودپرستی بتواند مفهومی بنیادی‌تر برای بررسی رفتارهای اخلاقی افراد باشد.

آنچه بر خود می‌پسندی

مریم اقدمی: با دیگران چنان باش که می‌خواهی با تو آن گونه باشند. این قاعده را هزاران سال است ادیان مختلف و همچنین نظریه‌های اخلاقی متفاوت به شکل‌های گوناگون بیان کرده‌اند. مفهوم این اصل بسیار ساده و طبیعی به نظر می‌رسد و دقیقا به همین دلیل است که عقل سلیم و عامه، آن را به عنوان ابتدایی‌ترین تعریف اخلاق می‌پذیرد.

انجام وظیفه به هر قیمت

مریم اقدمی: از نظر امانوئل کانت، یکی از تاثیر‌گذارترین فیلسوف‌های تاریخ و به تعبیر برخی بزرگ‌‌ترین فیلسوف سه قرن اخیر، دروغ نگفتن یک اصل بنیادی در اخلاقیات یا به تعبیر او یک فرمان قاطع است. این پافشاری سخت‌گیرانه بر انجام وظیفه، همراه با مفهوم فرمان قاطع که کلی و جهان‌شمول است، سنگ بنای فلسفه اخلاق کانت را شکل می‌دهند.

نظرسنجی تایم، تقلب و اخلاق

مریم اقدمی: نظرسنجی تایم برای انتخاب شخصیت برتر سال، حضور میرجسین موسوی در میان نامزدها و بحث‌های بسیاری که درباره آن درگرفت، باعث شد که آن را به عنوان مثال این قسمت انتخاب کنم. در این بحث قرار نیست برای عملی که هر کدام از ما ممکن است به آن باور داشته باشیم و انتخاب کنیم، حکم اخلاقی بدهم. هدف آن است که با کمک چنین مثالی پایه‌های فکری انتخاب‌های اخلاقی روزمره را بررسی کنیم.

چه وسیله‌ای برای کدام هدف

مریم اقدمی: در مسائل اخلاقی و تصمیم‌گیری‌های ممکن است بر سر این دوراهی قرار بگیریم که بین نتیجه بهتر یا عمل بهتر یکی را انتخاب کنیم. اما آیا این دو شق واقعا در مقابل یکدیگر قرار دارند؟ اگر چنین دو‌گانه‌ای اصلا وجود داشته باشد، در رویایی هدف و وسیله کدام را باید انتخاب کرد؟ هدف ممکن است وسیله را توجیه کند، اما هدف را چه چیزی توجیه خواهد کرد؟

زنده‌باد مرده‌باد به مثابه معیار اخلاقی

مریم اقدمی: فرض کنیم عده‌ای به عنوان ناظر یا مخاطب در همه جا حضور دارند و با هر عملی که انجام می‌دهیم ما را هو می‌کنند یا برایمان هورا می‌کشند. حال با فرض وجود یک چنین بازخوردی، آیا می‌توانیم تایید یا عدم تایید آنها را به عنوان معیاری برای درستی یا نادرستی اعمال و تصمیم‌های خود در زندگی محسوب کنیم؟ اگر این نکته را قبول کنیم به نظر می‌رسد که وجود حتی یک فرد هوکننده یا هورا کش می‌تواند پایه‌ای برای چارچوب اخلاقی ما باشد. شاید بتوانیم با تکیه بر این معیار عینیت اخلاق خود تامین کنیم.

اخلاق و دین، وابسته یا مستقل

مریم اقدمی: در ذهن بسیاری از مردم اخلاقیات به طور جدانشدنی‌ای با دین گره خورده است. یعنی رفتارها و اعمال، درست یا نادرست هستند به این دلیل که خدا فرمان داده است. اما آیا چیزهای خوب خوب هستند برای اینکه خدا امر کرده است یا اینکه خدا به چیزهای خوب امر می‌کند زیرا آنها خوب هستند؟ این سوال مهمی در مبحث رابطه اخلاق و دین است.

مرز سانسور و آزادی بیان

مریم اقدمی: فرض کنید شما بخواهید در یک سالن سینما بلند شوید و داد بزنید سینما آتش گرفته است، بدون اینکه واقعا چنین اتفاقی افتاده باشد. آیا باید جلوی شما را گرفت که مردم را بی‌جهت نترسانید؟ آیا چنین کاری سانسور و محدود کردن آزادی بیان با این توجیه نیست که کار شما برای جامعه ضرر دارد؟ مرز بین آزادی بیان و سانسور کجاست؟ آیا به محض اینکه بخواهیم کوچکترین محدودیتی بر آزادی بیان وارد کنیم، به حوزه‌ی سانسور وارد شده‌ایم؟