انجام وظیفه به هر قیمت

مریم اقدمی

یکی از دوستان قدیمی‌تان که مدت‌هاست از او بی‌خبرید، یک شب سراسیمه و آشفته به سراغ شما می‌آید و پناه می‌خواهد. قبل از اینکه فرصت توضیح و گفت‌وگو پیش بیایید، نیروهای امنیتی به در خانه شما می‌آیند و به دنبال آن دوستتان می‌گردند.

جای او در اتاق مخفی زیرزمین خانه شما امن است و مامورین حتی با ورود به خانه هم نمی‌توانند او را پیدا کنند. شما هم از هیچ چیز خبر ندارید، نمی‌دانید آیا دوست‌تان جرمی مرتکب شده یا نه. آیا در پاسخ به ماموران حقیقت را می‌گویید و جای دوست‌تان را نشان می‌دهید؟

به نظر می‌رسد حتی پرسیدن‌اش هم دیوانگی است. در اینجا گفتن حقیقت پیامدهای وحشتناکی برای دوست‌تان به دنبال خواهد داشت. معلوم است که باید دروغ بگویید، یک دروغ مصلحتی با انگیزه‌ای کاملا خیرخواهانه.

اما از نظر امانوئل کانت، یکی از تاثیر‌گذارترین فیلسوف‌های تاریخ و به تعبیر برخی بزرگترین فیلسوف سه قرن اخیر، این پاسخ درستی نیست.

بنابر نظر کانت، دروغ نگفتن یک اصل بنیادی در اخلاقیات یا به تعبیر او یک فرمان قاطع است. این پافشاری سخت‌گیرانه بر انجام وظیفه، همراه با مفهوم فرمان قاطع که مبنای آن است، سنگ بنای فلسفه اخلاق کانت را شکل می‌دهند.

قانون جهانی اخلاق

در توضیح اینکه فرمان قاطع چیست، کانت ابتدا با قرار دادن آن در مقابل فرمان شزطی می‌گوید که فرمان قاطع چه چیزی نیست.

فرض کنید که من با گفتن یک جمله‌ امری به شما بگویم که چه کاری انجام دهید. مثلا اینکه «سیگار کشیدن را کنار بگذار».

چنین گزاره‌هایی به طور ضمنی متشکل از مجموعه‌ای شرط هستند که من به این فرمان ضمیمه کرده‌ام. شرط‌هایی از این دست که «اگر نمی‌خواهی سلامتی‌ات را از دست بدهی»، یا «اگر نمی‌خواهی پول‌ات را هدر دهی».

خب مسلما اگر شما به سلامتی و پول‌تان که شرط‌‌های ضمنی گزاره امری بیان شده‌هستند، اهمیت ندهید، این فرمان هیچ باری برایتان ندارد و لزومی به اطاعت از آن نمی‌بینید.

اما در مقابل در مورد یک فرمان قاطع هیچ اما و اگری به طور صریح یا ضمنی وجود ندارد. گزاره‌هایی مثل دروغ نگو یا قتل نکن، فرمان‌هایی هستند که بر هیچ‌گونه شرطی مبتنی بر هدف یا آرزویی که شما ممکن است داشته باشید یا نداشته باشید، استوار نیستند.

از این فرمان‌ها «باید» به عنوان یک وظیفه، به طور مطلق و بدون قید و شرط اطاعت شود. در چنین گزاره‌هایی خواست و آرزو و ویژگی‌های شخصی افراد هیچ اهمیتی ندارد.

یعنی مانند فرمان‌های شرطی که در مثال ترک سیگار ذکر شد، فرمان قاطع قتل مکن به این صورت نیست که اگر می‌خواهی رستگار شوی یا اگر می‌خواهی زندان نروی یا اعدام نشوی قتل نکن.

این فرمان دقیقا همان چیزی است که به آن امر می‌کند: این کار را انجام بده. بنابراین یک فرمان قاطع برخلاف فرمان‌های شرطی قانون‌های اخلاقی را شکل می‌دهد.

از دیدگاه کانت، در زیر هر عملی یک قاعده رفتاری یا اصل اخلاقی وجود دارد. چنین اصولی اگر شرایط لازم قوانین اخلاقی را نداشته باشند، نمی‌توانند از جنس فرمان قاطع باشند.

زیرا از آزمونی که شکل عالی و کلی فرمان قاطع است با موفقیت عبور نکرده اند: «همواره مطابق اصلی رفتار کن که بتوانی همزمان بخواهی که آن اصل یک قانون جهانی شود.»

به بیان دیگر، یک عمل از نظر اخلاقی مجاز است تنها اگر مطابق قاعده‌ای باشد که شما بتوانید آن را به طور سازگار و جهانشمول بر خود و دیگران اعمال کنید. برای مثال، ما ممکن است اصلی به این ترتیب ارائه دهیم که دروغ گفتن مجاز است. اما نکته این است که دروغ گفتن تنها در پس‌زمینه‌ای از راستگویی امکان‌پذیر است.

در واقع بدون وجود راست‌گویی دیگر دروغ گفتن معنایی ندارد. اگر همه، همیشه دروغ می‌گفتند، دیگر هیچ کس دیگری را باور نمی‌کرد. به همین دلیل است این قاعده‌ که بخواهیم دروغ گفتن قانونی جهانی و کلی شود، می‌تواند خود-متناقض و به یک معنا غیرعقلانی باشد.

به همین ترتیب، دزدی پیش‌فرض مالکیت بر دارایی‌ شخصی را در خود نهفته است. اگر همه دزدی می‌کردند تمام مفهوم دارایی و مالکیت مخدوش می‌شد. و به همین ترتیب شکستن عهد، تقلب، قتل و دیگر مثال‌هایی که ممکن است بخواهیم در مقابل هنجارهای اخلاقی موجود و پذیرفته شده به قوانین کلی و جهانشمول تبدیل شوند، از دیدگاه کانت پیش‌فرض‌های عقلانی را نقض می‌کنند.

بنابراین لزوم جهانشمول بودن انجام رفتارهای معین، مبنایی منطقی دارد. اما به نظر می‌رسد رفتارهای دیگری را هم می‌توانیم کلی و جهانشمول کنیم بدون اینکه بخواهیم آن‌ها را قواعدی اخلاقی به شمار آوریم.

مواردی شبیه اینکه «همواره به فکر نفع شخصی خودت باش»، یا «عهد خود را بشکن وقتی بدون زیرپا گذاشتن قاعده وفای به عهد بتوانی این کار را انجام دهی». در اینجا چیزی ناسازگار و غیرعقلانی در این خواسته که این قواعد قانون‌هایی جهانی شوند، ظاهر نمی‌شود. پس کانت چطور از پس چنین مشکلی بر می‌آید؟

انسان وسیله نیست

تا این‌جا تنها می‌توان گفت مطالبات فرمان قاطع آن است که یک قاعده کلی و جهانی را بر فلسفه اخلاق کانت تحمیل کند.

اما پس از آن چگونه باید از چارچوب منطقی به محتوای واقعی اخلاقیات رفت. در این‌جا کانت باید توضیح دهد که چگونه «عقل محض» بدون حمایت داده‌های تجربی جهان خارج، می‌تواند بر اراده و در نتیجه عمل یک عامل اخلاقی تاثیر بگذارد.

پاسخ این سوال در ارزش ذاتی عاملیت اخلاقی قرار دارد، ارزش مبتنی بر «اصل یکتا و برتر اخلاقیات»، به این ترتیب که آزادی و اختیار اراده‌ای که از قوانین اطاعت می‌کند بر خود او نیز تحمیل می‌شود.

اهمیت عالی‌ای که به عامل مختار و با اراده آزاد ضمیمه شده است، در دومین صورت‌بندی بزرگ از فرمان قاطع منعکس شده است: «همواره چنان عمل کن که هرگز با انسان‌ها به مثابه وسیله رفتار نکنی، خواه این انسان خودت باشی یا هر فرد دیگری، همیشه با آنها به عنوان هدف رفتار کن.»

به محض اینکه ارزش فوق‌العاده و تخمین‌ناپذیر یک عامل اخلاقی مشخص شد، لازم است که آن را به دیگران هم تعمیم دهد.

رفتار با دیگران صرفا به عنوان وسیله‌ برای دستیابی یک فرد به منافع شخصی خود، عاملیت آن‌ها را زیر سوال می‌برد یا نابود می‌کند. در واقع با این فرض که همه مختار هستند و اراده آزاد دارند، دیگر نمی‌توان عملی انجام داد که عاملیت آنها را نقض کند.

بنابراین رفتار‌هایی که مطابق نفع شخصی یا به ضرر دیگران هستند، این صورت‌بندی فرمان قاطع را نقض می‌کنند و نمی‌توانند قاعده اخلاقی به شمار آیند.

در اصل، در اینجا این موضوع به رسمیت شناخته شده است که حقوق اولیه‌ای وجود دارند که به خاطر ارزش‌های انسانی افراد به آنها تعلق دارد و نباید زیر پا گذاشته شوند: این جوهر عمیقا تهذیبی و روشنگرانه اخلاق کانتی است.

به این ترتیب کانت با بیان این صورت‌بندی از فرمان قاطع مبنی بر وسیله قرار ندادن انسان‌ها، به حوزه انگیزه‌های موجود در یک عمل وارد می‌شود.

از دیدگاه او چیزی که در هر عمل ارزش دارد انگیزه و نیتی است که در پس آن عمل پنهان است. بنابراین جنبه وظیفه‌گرایانه فلسفه اخلاق کانت که در قسمت‌های قبلی هم به آن اشاره شده است، در این صورت‌بندی کاملا واضح و قابل فهم است.

تاکید بر انگیزه‌ها و نیت‌های خیرخواهانه مفهوم آشنایی است که در بیشتر ادیان نیز وجود دارد. به این ترتیب می‌توان گفت اخلاق کانتی با آموزه‌های دینی هماهنگی دارد. وجود فرمان قاطع نیز به این شباهت قوت می‌بخشد.

در واقع صورت‌بندی فرمان قاطع شبیه «قاعده طلایی» بسیاری از ادیان است که می‌گوید: با دیگران چنان رفتار کن که می‌خواهی با تو آن گونه رفتار کنند.

در مورد قاعده طلایی و صورت‌های مختلف آن در برنامه آینده مفصل بحث خواهم کرد. اما فلسفه اخلاق کانت در جایی راهش را از آموزه‌هایی دینی جدا می‌کند. ویژگی مهم اخلاق کانت آن است که اعمال مستقل از پیامد‌هایشان خوب یا بد هستند. بنابراین انجام عملی با انگیزه پاداش اخروی یا دوری از مجازات الهی، رفتاری اخلاقی و درست به شمار نمی‌رود.

با این حال در مورد اخلاق کانتی هم می‌توان مواردی را مثال زد که رفتاری از سر خودخواهی و در راستای اهداف شخصی بوده است، اما عملی کاملا خوب و از نظر اخلاقی ستودنی هم بوده است.

مثل این‌که فردی برای خودنمایی و جاه‌طلبی‌ شخصی به عده‌ای که در حال غرق شدن هستند کمک می‌کند تا از خطر رهایی یابند.

یا ممکن است انگیزه‌های دیگری شبیه دلسوزی در اعمال افراد دخیل باشند. چنین مواردی را می‌توان در کمک به افراد فقیر یا کمک به خیریه دید که اکثرا از سر ترحم و دلسوزی رفتارهای خوب و مطابق هنجارهای اخلاقی از مردم سر می‌زند.

یا در نقطه مقابل ممکن است با انگیزه‌هایی کاملا خیرخواهانه و نیک بدترین اعمال انجام شوند. در این موارد فرد حتی به دنبال توجیه عمل بد خود با انگیزه‌های خوب نیست، او در واقع از روی نادانی و اعتقاد قلبی آن عمل را انجام داده است. بسیاری از فجایع تاریخ را انسان‌هایی با انگیزه‌های خیرخواهانه به بار آورده‌اند.

پس به نظر می‌رسد در مرحله عمل و در حوزه رفتار‌های روزمره و اجتماعی اخلاق کانتی هم مشکلات بسیاری دارد. فلاسفه بسیاری پس از کانت دیدگاه او را نقد کرده‌اند، در برنامه‌های آینده درباره نظام‌های اخلاقی دیگری بحث خواهم کرد.

دو راهی شما

حال نوبت شماست که به سوال این برنامه پاسخ دهید. اگر کیف پول اکبر هاشمی رفسنجانی را در خیابان پیدا کنید و ببینید که در آن یک میلیون تومان پول هست، آیا پول را به صاحب‌اش پس خواهید داد؟

در بخش نظرها دلایل پاسخ مثبت یا منفی خود را بنویسید.

منابع:

Philosophy in Practice, Adam Morton, 1996

Ethics (Oxford Readers), edited by Peter Singer, 1994

50 Philosophy Ideas You Really Need to Know, Ben Dupré, 2007