مرز سانسور و آزادی بیان

مرز بین آزادی بیان و سانسور کجاست؟ آیا به محض اینکه بخواهیم کوچکترین محدودیتی بر ازادی بیان وارد کنیم، به حوزه سانسور وارد شده‌ایم؟

«ک. سانسورچی» کارمند وزارتخانه یک دولت بسیار دموکراتیک و لیبرال است. او آدم خیلی متساهلی است و وزارتخانه‌ای که در آن کار می‌کند نیز به کثرت‌گرایی و لزوم شنیده شدن صداهای مختلف عقیده دارد. وظیفه کاری ک. در این وزارت‌خانه آن است که محتوای همه چیز از متن گرفته تا فیلم و صدا را قبل از انتشار بررسی کند. این کار برای این انجام می‌شود که موضوع توهین آمیز یا تحریک‌کننده‌ای که باعث آزار رساندن به حتی یکی از اعضای جامعه باشد منتشر نشود.

در این کار ک. با موضوعات متنوعی روبرو می‌شود. با توجه به اصولی که ک. و دولت متبوعش به آن اعتقاد دارند، به نظر می‌رسد کار او خیلی معمولی و ماشینی باشد. مثلا وقتی با رمانی روبرو می‌شود که در آن جزئیات شکنجه در قرون وسطا را شرح داده است، به راحتی آن را برای چاپ می‌فرستد. بنابر اصول آنها چنین متنی که می‌تواند یک داستان یا شرح یک واقعه تاریخی باشد، به هر حال خواندن آن برای کسی مشکلی ایجاد نمی‌کند.

اما در متن دیگری ممکن است جزئیات یک جنایت واقعی شرح داده شود. این بار نیز ک. فکر می‌کند بنابر اصول آنها چنین متنی تنها شرح یک واقعیت است. در واقع یک گزارش خبری از ماجرایی است که اتفاق افتاده است. خبررسانی علی‌الاصول نمی‌تواند مشکلی داشته باشد. با این‌حال ک. در چنین مواردی دچار تردید می‌شود و فکر می‌کند تا کجا می‌تواند اینقدر لیبرال باقی بماند. آیا انتشار جزئیات یک قتل نمی‌تواند جنبه اموزشی و احیانا اشاعه چنین اعمالی را داشته باشد.

این سوالات ک. را دچار تردید می‌کند و با مثال‌های دیگری که با آنها مواجه می‌شود تردید او شدت می‌یابد. مثال‌هایی از عکس‌ها و فیلم‌های به شدت خشن، یا صحنه‌های تجاوز به کودکان و موارد دیگری مانند ابراز تنفر بر ضد قوم، نژاد یا پیروان دیگر ادیان نمونه‌هایی هستند که ک. را به فکر وا می‌دارند. اینجاست که ک. سانسورچی از اصول خود دست می‌کشد، تشخیص می‌دهد چنین صحنه‌ها و متونی می‌تواند برای جامعه آسیب‌زننده باشد. او چنین صحنه‌هایی را سانسور می‌کند.

زیر تیغ سانسور

طبیعتا این مثال خیلی ساختگی است و ناسازگار به نظر می‌رسد. با خواندن آن اولین سوالی که مطرح می‌شود آن است که چرا یک دولت دموکراتیک و لیبرال باید اداره سانسور داشته باشد. اما معمولا این موضوع نادیده گرفته می‌شود که در آزاد‌ترین جوامع هم مثل جامعه ک.سانسورچی، بالاخره درجه‌ای برای این رفتار حذف‌گرایانه وجود دارد.

سانسور بخشی غیرقابل اجتناب از زندگی اجتماعی است. برای مثال قواعدی در مورد اینکه مردم چه جاهایی می‌توانند چقدر لباس بپوشند نیز شکلی از سانسور به شمار می‌رود. وقتی این قواعد به شکل گسترده‌ای مورد قبول مردم باشند، دیگر کسی به وجود آنها اهمیتی نمی‌دهد. در واقع خیلی راحت برای همه عادی می‌شود و حتی به صورت هنجار اجتماعی در می‌آید. اما وقتی این قواعد از سوی یک اقلیت قابل توجه، یا حتی اکثریت، مورد اعتراض قرار بگیرند دیگر به سختی می‌توان آنها را توجیه کرد.

در مورد اول و با توجه به اینکه قواعد حذف‌کننده مورد قبول همه افراد جامعه هستند، در چارچوب یک اخلاق نتیجه‌گرایانه بحث اصلی به حدود و مرزهای چنین حذف‌هایی تقلیل می‌یابد. یعنی سوال اصلی این می‌شود که این حذف تا کجا مجاز است و چقدر باید آن را جدی گرفت. همین سوال که مرز حذف را کجا باید قرار دارد، بحث نسبی‌گرایی فرهنگی و اختلاف بین فرهنگ و جوامع مختلف و حتی بخش‌های مختلف یک جامعه را پیش می‌آورد.

اما سوال مهمتر در این بحث آن است که اصلا چرا باید حکومت ک.سانسورچی، بخواهد چیزها را قبل از انتشار بررسی کند. چرا باید نگران آسیب رساندن متن‌ها، عکس‌ها یا فیلم‌ها و ترانه به جامعه باشد. در واقع در بحث سانسور و آزادی بیان و مباحث‌اخلاقی و فلسفی پیرامون آن، مهم نیست که چقدر از محتوا و چگونه باید حذف شود. سوال مهمتر آن است که اصلا چرا باید چیزی حذف شود.

مرز آزادی بیان

بنابراین به نظر می‌رسد این بحثی بین دو گروه مختلف است. گروه اول آنهایی هستن که خیرخواهانه فکر می‌کنند باید مراقب سلامت روانی و اخلاقی جامعه بود و بنابراین باید همه چیز را از قبل بررسی کرد. آنها مانند افلاطون فکر می‌کنند که نمایش خشونت یا انتشار افکار خشونت‌آمیز می‌تواند باعث تشویق اشاعه خشونت در جامعه شود. به همین دلیل وظیفه خودشان می‌دانند که از آلودگی ذهن مردم و به خصوص جوانان جلوگیری کنند.

در مقابل گروهی قرار دارند که مانند ارسطو می‌اندیشند، از نظر آنها اندیشیدن به خشونت و دیدن خشونت می‌تواند باعث واکسینه شدن مخاطب در برابر انجام چنین اعمالی شود. با این حال این گروه هم با این توجیه در مقابل سانسور و محدودیت آزادی بیان می‌ایستند که خود را خیرخواه جامعه می‌دانند و فکر می‌کنند این کار برای جامعه خوب است.

سوالی که همواره در مورد سانسور وجود دارد آن است که سانسور اصل آزادی بیان را زیر سوال می‌برد. سانسور آزادی بیان را محدود می‌کند. اما معمولا دفاع از آزادی بیان بسیار ساده‌تر از آن است که به طور دقیق و واضح آزادی بیان را تعریف کنیم. در واقع آزادی بیان از حقوق مردم در یک جامعه نیست. زیرا آزادی بیان تنها آن نیست که هر کس حق دارد هرچیزی خواست بگوید. آزادی بیان همچنین درباره آن است که چه وقتی و به چه کسی چیزی را باید گفت.

جان استوارت میل یکی از اولین فیلسوفانی است که به طور نظری درباره آزادی بیان بحث کرده است. از نظر او «هر» عقیده‌ای باید اجازه مطرح شدن داشته باشد، حتی اگر از دیدگاه دیگران غیراخلاقی به نظر برسد. او اضافه می‌کند که حتی بر روی فردی که آن عقیده را بیان کرده نیز نباید قیدی گذاشته شود، یعنی «هر» فردی باید اجازه بیان عقیده‌اش را داشته باشد. اما با اینحال میل یک اصل ساده را نیز مطرح می‌کند. مطابق «اصل آسیب»، تنها دلیلی که یک قدرت می‌تواند اعضای یک جامعه را محدود کند جلوگیری از آسیب رساندن به دیگر اعضای آن جامعه است.

اما همچنان این نکته بی‌جواب باقی می‌ماند که چرا باید مرجع یا مراجعی وجود داشته باشند که با توجیه خیرخواهی جامعه بخواهند کاری برای جامعه انجام دهند. حال این کار سانسور باشد، یا جلوگیری از سانسور. چنین اندیشه‌ای همچنان از بالا به پایین و قیم‌مابانه است. البته این موضوع از بحث محدودیت یا وجود آزادی بیان فراتر می‌رود و می‌توان آن در بحث‌های اخلاق سیاسی و آزادی به طور عام بررسی کرد، که موضوع بحث قسمت‌های آینده است.

دو راهی شما

حال نوبت شما ست که به سوال این برنامه پاسخ دهید. آیا با این توجیه که انتشار یک متن، عکس، یا فیلم ممکن است به سلامت روانی و اخلاقی جامعه آسیب بزند، اجازه داریم جلوی انتشار آن را بگیریم و آن را سانسور یا حذف کنیم؟

برای پاسخ به این سوال به مثال‌های متفاوت و متنوع سانسور در جامعه و حتی در سطح یک خانواده فکر کنید. اگر شما حق داشته باشید هر جا و در هر شرایطی هر چیزی را که خواستید بگویید. فرض کنید شما بخواهید در یک سالن سینما بلند شوید و داد بزنید سینما آتش گرفته است. بدون اینکه واقعا چنین اتفاقی افتاده باشد. آیا باید جلوی شما را گرفت که مردم را بی‌جهت نترسانید؟ آیا چنین کاری سانسور و محدود کردن آزادی بیان با این توجیه نیست که کار شما برای جامعه ضرر دارد؟ بنابراین دوباره به این موضوع برمی‌گردیم که مرز بین آزادی بیان و سانسور کجاست؟ آیا به محض اینکه بخواهیم کوچکترین محدودیتی بر ازادی بیان وارد کنیم، به حوزه سانسور وارد شده‌ایم؟

حال با در نظر داشتن این مثال‌ها به سوال نظرسنجی پاسخ دهید. اگر فکر می‌کنید این مثال‌ها مناسب نیستند یا مثال‌های دیگری در ذهن دارید، در بخش نظرها مثال‌ خود را بنویسید.

منابع:

One hundred and one ethical dilemmas, Martin Cohen, 2007

Freedom of Speech, From Stanford Encyclopedia of Philosophy by David van Mill , 2008