از فیزیک ذرات بنیادی تا ترور سیاسی

مریم اقدمی

امروز صبح خبرگزاری‏ها و شبکه‏های خبری ایران و جهان خبر غافل‏گیرکننده‏ای را منتشر کردند؛ دکتر «مسعود علی‏محمدی»، استاد فیزیک دانشگاه تهران، در یک حادثه‏ی بمب‏گذاری در مقابل خانه‏اش ترور شد.

پیش از آن که در مورد خود مرحوم علی‏محمدی حرف بزنیم، از آقای یاورتنو خواستم خیلی خلاصه در مورد گرایش‏های مختلف فیزیک در حال حاضر، برای‏مان توضیح بدهند:

به صورت کلی، گرایش‏های مختلف فیزیک را می‏توان به گرایش‏های تجربی یا آزمایشگاهی و گرایش‏های تئوری یا نظری تقسیم کرد. هرکدام از این‏ها شاخه‏های مختلف دارند. گرایش‏های تئوری شامل بررسی مدل‏ها و نظریات مختلف برای توصیف پدیده‏های مختلف است و گرایش‏های تجربی برای بررسی آزمایشگاهی این پدیده‏ها است.

برای پیش‏برد سریع بحث، به عنوان مثالی که موضوع اصلی این گفت‏وگو هم هست، فیزیک هسته‏ای روی چه موضوعاتی تمرکز دارد؟

فیزیک هسته‏ای مطالعه‌ی برهم‏کنش‏های مربوط به هسته‏ی اتم‏های مختلف است. پدیده‏های مختلفی مانند هم‏جوشی یا شکافت هسته‏ای، آن‏چه در رِاکتورها یا سلاح‏های هسته‏ای می‏بینیم، از جمله موضوعاتی است که مربوط به این گرایش از فیزیک می‏شود.

گرایش هسته‏ای می‏تواند هم تئوری و هم عملی باشد. همین‏طور است؟

بله مانند همه‏ی شاخه‏های دیگر فیزیک، قسمتی که مدل‏ها و پدیده‏های مختلف را بررسی می‏کند، قسمت تئوری گرایش فیزیک است و قسمتی که مربوط به بررسی‏های آزمایشگاهی پدیده‏ها می‏شود، قسمت تجربی این شاخه از فیزیک است.

فیزیک ذرات بنیادی روی چه موضوعاتی کار می‏کند؟

بررسی پدیده‏های مربوط به برهم‏کنش ذرات بنیادی و میدان‏ها، قسمت اصلی مربوط به این گرایش از فیزیک است. به عبارت ساده، نیروهای بنیادی‏ای که در برهم‏کنش‏های مختلف وجود دارد را می‏توان به چهار دسته تقسیم کرد؛ نیروهای گرانشی، نیروهای الکترو مغناطیس، هسته‌ا‏ی ضعیف و هسته‌ا‏ی قوی. فیزیک ذرات بنیادی، علم مطالعه‏ی این نیروها و این برهم‏کنش‏ها است.

آیا کسی که در بخش فیزیک ذرات کار می‏کند، می‏تواند هم‏زمان روی فیزیک هسته‏ای نیز کار کند؟

هرچند بین همه‏ی شاخه‏های مختلف علم ارتباط هست و نمی‏توان هیچ شاخه‏ای از علم را مستقل از بقیه‏ی شاخه‏ها دانست، اما در سطح کار تخصصی، موضوعاتی که به صورت عمومی در فیزیک هسته‏ای و فیزیک ذرات در مورد آن‏ها صحبت می‏‏شود، کاملا متمایزاند. یعنی از این نظر، کار تخصصی یک فیزیک‏دان هسته‏ای و یک فیزیک‏دان ذرات بنیادی کاملا مختلف است.

تخصص مرحوم علی‏محمدی روی چه شاخه‏ای از فیزیک بود؟

ایشان در گرایش فیزیک ذرات تخصص داشتند و فعالیت می‏کردند.


شما ایشان را از نزدیک می‏شناختید؟

بله ایشان را می‏شناختم؛ از زمانی که در ایران دانشجو بودم تا وقتی که در مرکز تحقیقات فیزیک در ایران کار می‏کردم. مقالات زیادی هم - شاید حدود ۴۰ تا ۵۰ مقاله - در مجلات مختلف علمی دنیا از ایشان چاپ شده است؛ فیزیک‏دان فعالی بودند.

یعنی ایشان به تحقیق در زمینه‏ی ذرات بنیادی مشغول بودند. درست است؟

مقالات اخیر ایشان بیشتر در موضوعات مختلف فیزیک سیاه‏چاله‏ها بود. آخرین مقاله‏‏ی ایشان همین چند هفته‏ی پیش منتشر شده است.

پس ایشان همین اواخر هم سرگرم کار علمی بودند؟

بله!

بعد از صحبت با یک متخصص ذرات بنیادی در مورد گرایش اصلی دکتر علی‏محمدی، به سراغ یکی از دانشجویان سابق ایشان رفتم تا کمی بیشتر از شخصیت اجتماعی‌شان در محیط دانشگاه بدانم.

از این دانشجو که نمی‏خواست نام‏اش برده شود، پرسیدم از چه زمانی دکتر علی‏محمدی را می‏شناخته است؟

«دکتر علی‌محمدی را از روز اولی که وارد دانشکده فیزیک دانشگاه تهران شدم شناختم. دانشکده، برای خوشامدگویی به ما، برنامه ی سمینارمانندی ترتیب داده بود که دکتر علی‌محمدی یکی از سخنرانان آن برنامه بود.

تا آن‌جا که حافظه‌ام یاری می‌کند، موضوع سخنرانی در مورد فیزیک نوترینوها و جرم داشتن یا نداشتن آن‌ها بود. بعدها فهمیدیم اولین دانش‌آموخته ی دکترای داخل کشور است. بر خلاف استادهای دیگر، به جای استفاده از اسلاید، مدام از تخته سیاه آمفی تئاتر دانشکده استفاده می‌کرد و این برای ما دانشجویان تازه‌ وارد، خیلی جذاب بود.

من خودم شخصاً درسی با ایشان نداشتم. اما جزوه‌ی مکانیک کوانتومی ایشان، فارغ از اینکه استاد درس چه کسی باشد، همیشه بین بچه‌هایی که این درس را داشتند رد و بدل می‌شد. حتی بچه‌هایی که برای ادامه‌ی تحصیلات به دانشگاه‌های دیگری رفتند هم سراغ این جزوه می آمدند.

درس‌هایی که ارائه می‌کرد، معمولاً درس‌های جدی و مهم فیزیک بود. مانند مکانیک کوانتومی و مکانیک آماری، الکترومغناطیس و گاهی ذرات بنیادی. بعد از دوره ما هم چند باری فیزیک پایه برای ورودی‌های جدید برگزار کرد. برای دانشجویان بیوتکنولوژِی دانشگاه تهران هم درس فیزیک پایه ارائه کرده بود.»

گفت‏وگو را با این دانشجو، با این سؤال ادامه دادم که تخصص دکتر علی‏محمدی در چه زمینه‏ای از فیزیک بوده است؟

«کارهای تحقیقاتی ایشان در زمینه‏ی میدان‏های کوانتومی و ذرات بنیادی بود. ایشان رئیس گروه ذرات بنیادی دانشکده بودند و مثل بیشتر فارغ‏التحصیل‏های نسل اول دکترای فیزیک داخل کشور، کارهای نظری و ریاضی- فیزیک انجام می‏دادند.

کتاب «مکانیک کوانتومی پیشرفته»، نوشته‏ی «ساکورای» را هم به صورت مشترک با دکتر «مشفق»، یکی دیگر از اساتید دانشگاه تهران ترجمه کرده بود.

این در حالی است که در خبرهایی که از امروز صبح منتشر شده است، ایشان را به عنوان یک دانشمند هسته‏ای و اتمی معرفی کرده‏اند. زمینه‏ی تحقیقاتی ایشان هیچ ربطی به این زمینه‏ها نداشت.»

این دانشجو در ادامه می‏گوید که واقعاً برای‏اش عجیب است که چرا افرادی که خبر تنظیم می‏کنند و بیانیه‏ صادر می‏کنند، حتی زحمت بررسی سایت شخصی استاد و لیست مقاله‏های او را به خود ندادند:

«با بررسی لیست مقاله‏های ایشان، همان‏طور که در سایت شخصی او و سایت دانشکده‏ی فیزیک دانشگاه تهران هم ذکر شده، معلوم می‏شود که زمینه‏ی تحقیقاتی ایشان فیزیک ذرات بنیادی بوده است. این نکته در بیانیه‏ای که انجمن فیزیک ایران در همین رابطه صادر کرده است هم مشخص است.»

تصویر حمل جسد مسعود علی‌محمدی که از شبکه پرس‌تی وی پخش شده است(AFP)

دکتر علی‏محمدی چه فعالیت‏هایی در دانشگاه تهران داشت؟

«ایشان یکی از استادهای سخت‏گیر و در عین حال محبوب دانشکده بودند. دلیل آن هم تسلط عالی ایشان نسبت به درس‏هایی بود که ارائه می‏کردند.

از طرفی، در زمینه‏ی پژوهشی هم به شدت فعال بودند و نزدیک به ۵۰ مقاله‏ی علمی چاپ کردند و توانسته بودند «استاد تمام» دانشگاه تهران، یعنی پرفسور بشوند. تا آن‌جا که به یاد دارم، زمانی سمت‌هایی مانند معاون پژوهشی پردیس علوم و ریاست دانشکده‌ی فیزیک هم داشتند.»

آیا به جز کار علمی، فعالیت اجتماعی و سیاسی هم داشتنند؟

«فعالیت سیاسی و اجتماعی منظمی که در بین بچه‏ها و فضای دانشکده آشکار باشد، از ایشان به یاد ندارم. اما ایشان فردی به شدت مذهبی بود. در زمان انتخابات هم به طور آشکار از میرحسین موسوی طرف‏داری کردند. پس از روز ۲۲ خرداد در فضایی که همه در بهت و ناباوری فرو رفته بودند، خیلی جدی رفتار می‏کرد و به تداوم اعتراض‏ها اعتقاد داشت.

پس از حمله به کوی دانشگاه تهران در ۲۴ خرداد، از آن‏جایی که دانشکده‏ی فیزیک درست بالای خواب‏گاه‏های کوی قرار گرفته است، با دیدن فجایع رخ داده، به شدت پی‏گیر صدور اطلاعیه‏ای از سوی استادهای دانشکده‏ی فیزیک شد و در جمع‏آوری امضاها نقش داشت.

روز ۲۵ خرداد هم دانشجویان و استادان را به شرکت در راه‏پیمایی سکوت دعوت کرد.

دکتر علی‏محمدی با شماره‏ی سوم مجله‏ی «گاما» که یک مجله‏ی ویژه‏ی فیزیک‌‏پیشگان کشور است، مصاحبه‏ای دارند که با خواندن آن، تصویری از ایشان و برخی از نظرات‏شان مانند لزوم ماندن در ایران، به دست می‏آید.»

به گفته‏ی این دانشجو، دکتر علی‏محمدی جزو آن دسته از افراد مذهبی اصیلی دسته‏بندی می‏شد که به در کشور ماندن، کار کردن و ساختن آن اعتقاد و ایمان جدی داشت. اما از جایی دید که اصول و ارزش‏هایی که به خاطرش دارد این همه تلاش و فعالیت می‏کند، در حال فراموشی و نابودی است. او فعال شدن جدی ایشان در دوره‏ی انتخابات و وقایع پس از آن را نیز در همین راستا ارزیابی می‏کند:

«دکتر علی‏محمدی هفته‏ی گذشته یک جلسه‏ی بحث سیاسی در دانشکده راه انداخته بود و با ذکر هم‏دوره‏ای بودنش با افرادی چون «دانشجو»، «عبدی» و «کدیور»، گفته بود که این جلسات را با وجود مخالفت‏های که شده، ادامه خواهد داد و راه بیرون آمدن از وضع ناخوشایند فعلی را بحث و گفت‏وگو دانسته بود.

جلسه‏ی هفته‏ی گذشته با توجه به تصویری که از دکتر علی‏محمدی در ذهن بچه‏ها، به عنوان فردی که پژوهش و کارهای علمی برایش بیشترین اهمیت را دارد، در دانشکده خیلی سروصدا کرد.»