سی سال، از شوروی تا روسیه

مریم محمدی

در سیاست خارجی ایران، به ویژه پس از انقلاب ۱۳۵۷، سه نام یا سه کشور در جهان اهمیت ویژه داشته‏اند. فلسطین، به عنوان یک مسأله‏‏ی اعتقادی، آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی، که این روزها روسیه نام دارد، در مقام دو قدرت بزرگ جهانی.
در هر کجای جهان که ایران مسأله‏ای برای رویارویی داشته باشد؛ آمریکا و روسیه تأثیرگذار هستند. بحران انرژی هسته‏ای ایران که این روزها بحث آن در شورای حکام مطرح است و نیز مسأله‏‏ی تقسیم مجدد منابع دریای خزر که دو روز دیگر اجلاسی در این باره، بدون شرکت ایران برپاست، از جمله‏ی این مسائل هستند که روسیه نقش کاملاً متفاوتی در آن‏ها بازی می‏کند.

در همین زمینه‏‏‏‏‏‏‏، این برنامه را به بررسی رابطه‏ی شوروی سابق (روسیه) با ایران پس از انقلاب، اختصاص داده‏ام. این بحث را با دکتر ابراهیم یزدی، دبیرکل نهضت آزادی ایران و اولین وزیر خارجه‏ی ایران پس از انقلاب، در میان گذاشته‏ام.

ابتدا از آقای یزدی در مورد روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی، در سال‏های آغازین برقراری جمهوری اسلامی می‏پرسم:

روابط ایران با اتحاد جماهیر شوروی پس از پیروزی انقلاب، روابطی نه چندان دوستانه و نه چندان خصمانه بود. دولت موقت، پس از انقلاب چندین مسأله با اتحاد جماهیر شوروی داشت.
یکی از آن‏ها عبارت بود از این که وقتی وزیر بهداری ایران، مرحوم دکتر سامی، بیمارستان‏های خارجی را در ایران ملی کرد، هم بیمارستان امریکایی و هم بیمارستان شوروی را ملی کرد. روس‏ها از این مسأله، بسیار برانگیخته و ناراحت بودند.

در مذاکراتی که میان وزرای ایران و شوروی، با حضور شادوران دکتر بازرگان و من داشتیم؛ مسأله‏ی گاز ایران مطرح بود. روس‏ها برای لوله‏ی خط گازی که به آستارا و از آن‏جا به شوروی می‏رفت، قیمت بسیار پایینی به ایران پرداخت می‏کردند. شاید حدود سی و پنج شش سنت. دولت ایران آن را قبول نداشت و ما اصرار داشتیم که قیمت گاز نیز باید تابع بازار باید باشد و بر اساس قیمت گاز در بازارهای بین‏المللی نوسان داشته باشد. روس‏ها نمی‏پذیرفتند.

استدلال روس‏ها برای این قیمت پایین چه بود؟

آن‏ها می‏گفتند که با ایران قراردادی دارند و این قرارداد ثابت است و نمی‏خواستند آن را عوض کنند. در حالی که در همان زمان، گازی را که از ما در آستارا تحویل می‏گرفتند، در اروپای غربی به قیمت سه دلار می‏فروختند.

در این مذاکرات حاضر شدند تا هشتاد سنت هم قیمت را بالا ببرند، اما ما نپذیرفتیم. چرا که ما می‏خواستیم قیمت نوسان داشته باشد و تابع بازار باشد. به آن‏ها گفته بودیم که اگر نپذیرند، جریان گاز را قطع می‏کنیم و چون نپذیرفتند، قطع کردیم.

از آن زمان بود که دولت موقت، توسعه‏ی شبکه‏ی گازرسانی را در سطح خود ایران پی‏گیری کرد که هم‏چنان ادامه دارد.

مطلب دیگر این که طبق مقررات دیپلماسی، ایران و شوروی هر دو در پایتخت‏ها سفارت داشتند. اما ایران دو کنسول‏گری در باکو و لنین‏گراد داشت. در حالی که روس‏ها در اصفهان و رشت کنسول‏گری داشتند.

در مذاکراتی که با روس‏ها داشتیم، گفتیم که تمایل ما به دلایل گوناگون این است که کنسول‏گری ما در لنین‏گراد بسته شود و در عشق‏آباد باز شود. روس‏ها به هیچ وجه حاضر نبودند که ما در عشق‏آباد یک کنسول‏گری داشته باشیم.

دکتر ابراهیم یزدی

استدلال شما چه بود؟ شما چرا می‏خواستید کنسول‏گری را به عشق‏آباد منتقل کنید؟

در لنین‏گراد هیچ ایرانی وجود نداشت و ما هیچ نوع کار کنسولی نداشتیم. کنسول‏گری در این شهر برای ما بلاموضوع بود. چون روس‏ها در رشت و اصفهان کنسول‏گری داشتند؛ طبق مقررات تصویب کرده بودند که ما فقط در لنین‏گراد کنسول‏گری داشته باشیم.
در حالی که به دلایل گوناگون، از جمله مراوداتی که در عشق‏آباد میان ایرانیان اعم از ترکمن‏ها یا سایر شهروندان ایرانی وجود داشت، ما اصرار داشتیم که کنسول‏گری‏مان را به عشق‏آباد منتقل کنیم.

فکر می‏کنید علت مخالفت آن‏ها با حضور شما در عشق‏آباد، چه بود؟

آن‏ها نگرانی‏هایی داشتند که موج انقلاب اسلامی در میان شهروندان مسلمان آن مناطق تاثیراتی بگذارد و به این دلیل به شدت مخالف بودند. تا زمانی که آقای صادق قطب‏زاده که وزیر شد، یک سویه این کار را کرد و روس‏ها فوق‏العاده ناراحت شدند. اما ما کنسولگری لنین‏گراد را بستیم.

آن زمان روس‏ها در افغانستان حضور داشتند. بر سر این موضوع چالشی میان دو کشور نبود؟

در مورد مسائل افغانستان، آن‏ها به خاطر جنگی که در افغانستان علیه اشغال ارتش شوروی در جریان بود، با ایران درگیر بودند.

حتا سفیر شوروی در دیداری که با ما داشت؛ به صراحت گفت که از طریق عملیات نظامی مجاهدین در افغانستان، مرزهای ما در خطر قرار گرفته است. او به بند پنج یا شش قرارداد ۱۹۲۱ میان ایران و شوروی استناد می‏کرد و بر مبنای آن، تهدید می‏کرد که ارتش شوروی وارد عمل می‏شود که به هیچ وجه برای ما قابل قبول نبود.

نگاه شما به مشکلی که امروز ایران با روسیه‏ی سابق در مورد دریای خزر دارد، چگونه است؟

در مورد مالکیت دریای خزر، آن موقع فقط مالکیت دو کشور ایران و اتحاد جماهیر شوروی مطرح بود. در گذشته، تفاهم‏نامه یا قراردادی میان ایران و شوروی امضا شده بود و هر دو کشور قبول کرده بودند که مالکیت در سطح و کف دریای خزر، مشاعی است.

اگرچه در این قرارداد ذکر نشده بود که سهم هریک از دو کشور چقدر است، اما بر طبق پروتکل‏ها و مقررات بین‏المللی، در صورتی که طرفین مالکیت مشاعی بر منطقه‏ای را بپذیرند، علی‏الاطلاق پنجاه پنجاه حساب می‏شود. بنابراین، نه روس‏ها در آن موقع به ما ایراد می‏گرفتند که سهم شما پنجاه پنجاه نیست و نه ما نیازی به طرح آن می‏دیدیم.

اما الان چاره چیست؟ واقعیت این است که به لحاظ جغرافیای سیاسی، تغییرات جدی ایجاد شده است. الان چهار کشور در مقابل ایران قرار دارد. معنای مشاع، قاعدتا الان همان بیست درصد است یا چگونه ارزیابی می‏شود؟

بله، الان مشکلاتی به وجود آمده است. در وهله‏ی اول اگر بخواهند به تفاهمی برسند، چون اهمیت اصلی دریای خزر کف آن و منابع عظیم گاز و نفتی است که در آن‏جا است، باید بیست درصد سهم هریک به صورت مشاعی باشد.
چون قسمت اعظم منابع نفت و گاز بستر دریای خزر در سواحل آذربایجان و ترکمنستان قرار دارد، دولت‏های این دو کشور ادعای دیگری دارند. حال با توجه به این که روس‏ها روابط نزدیک و تاریخ ‏ مشترک هفتاد ساله با این ‏کشورها دارند، مشکلی ندارند. مسأله‏ی اصلی ایران است. چون آن‏ها حاضر نیستند سهم ایران را بپذیرند.

این کشورها مدعی هستند، سهم هریک از کشورهای ساحل دریای خزر، باید به تناسب مرز ساحلی باشد و بر این اساس، سهم ایران را یازده و نیم درصد تعیین می‏‏کنند. یازده و نیم درصد مرز ایران نیز تماما شامل قسمتی می‏شود که فاقد هرگونه منابع زیرزمینی است. بنابراین، ایران به کلی از این منابع محروم باقی می‏ماند.

ولی گویا ایران یازد و نیم درصد را پذیرفته است. همین‏طور است؟

من هم به هیچ وجه نمی‏دانم که چطور شد که وزیر امور خارجه‏ی ایران، آقای متکی اعلام کرد که سهم ایران یازده درصد است. این بسیار عجیب است که در حالی که در دولت‏های قبلی، دولت آقای هاشمی و خاتمی هیچ‏کدام این را نپذیرفتند. با چه معادله‏ای و بر چه موازینی آقای وزیر امور خارجه‏ی ایران یازده درصد را پذیرفته است.

به نظر من، تنها راه این است که به سهم یک پنجم برای هر کشور برگردند. آن‏هم به صورت مشاعی. یعنی ایران هم بتواند بیست درصد از منابع نفت و گاز بستر دریای خزر را داشته باشد.
این مشکلات وجود دارد، اما این که در این کنفرانس، از ایران دعوت نشده است، یک دهن‏کجی به ایران است. ما بارها این مطلب را گفته‏ایم که تا زمانی که ایران در سطح بین‏المللی تشنج و یا اختلافی در روابط خود دارد، دولت روسیه‏ی فدرال، هرگز در تقابل میان ایران، امریکا و اتحادیه‏ی اروپا، به نفع ایران موضع نخواهد گرفت.

اما ظاهر امر در بحران هسته‏ای ایران، طور دیگری است وبه نظر می‏آید مانوری که ایران می‏کند، بخشاً به اتکای حمایت چین و به خصوص روسیه است. فکر می‏کنید نقش روسیه در بحران هسته‏ای و مشکلی که ایران با غرب دارد، چیست؟

طبیعی است که هم روسیه و هم چین،هر دو به عنوان اعضای کشورهای گروه ۵+۱ و شورای امنیت سازمان ملل، با سیاست‏های اعمال فشار یا عملیات تحریم شدید علیه ایران، موافق نیستند. به کرات هم این را گفته‏اند. اما چنین نیست که دولت چین یا روسیه در تقابل میان ایران و امریکا، به نفع ایران، موضع بگیرند. هیچ‏گاه روسیه و چین در شورای امنیت، قطع‏نامه‏هایی را که علیه ایران در مورد بحران هسته‏ای صادر شده، وتو نکرده‏اند. در حالی که می‏توانستند وتو کنند.