مرجع مغضوب درگذشت

مهرداد توانافرد

آيت الله العظمي سيد حسن طباطبايي قمي در شامگاه روز دوشنبه در مشهد درگذشت. به گزارش منابع خبري از ايران، «سيدحسن طباطبايی‌‏ قمي» كه مسن‌ترين مرجع تقليد شيعيان بود، در سن 96 سالگي در بيمارستان امام رضاي شهر مشهد از دنيا رفت.

در بين سايت‌هاي خبري رسمي ايران، تنها خبرگزاري ايلنا جزييات بيشتري را در معرفي آيت الله طباطبايي قمي ذكر كرده است. اين خبرگزاري، آيت‌‏الله قمي را «از جمله مراجع حاضر» معرفي كرده است كه «بيش از نيم‌‏قرن از اعلام مرجعيت وي و انتشار رساله عمليه احكام ديني او مي‌‏گذشت.» در خبر ايلنا همچنين آمده است: «ايشان پس از پيرزي انقلاب اسلامي، سال‌‏هاي بسياري را در منزل شخصي خود، در «حصر» بود. آيت‌‏الله «سيدحسن طباطبايي‌‏قمي» هنگام تبعيد امام خميني در زمان رژيم پهلوي، به همراه آيات‌‏عظام «سيدشهاب‌‏الدين مرعشي‌‏نجفي»، «سيدابوالقاسم خوئي»، «سيدهادي ميلاني» و «سيدمحمدرضا گلپايگاني» با مخابره تلگراف و ارسال نامه، به دولت وقت اعتراض كرد.»

اما اين خبرگزاري و ديگر سايت‌ها توضيحات بيشتري درباره اين مرجع كهنسال تقليد كه سالهاست نامي از او در رسانه‌ها نيست، ارائه نكرده‌اند و اين نام براي نسل امروز ايران هم آشنا نيست. حال آنكه هم به لحاظ مذهبي و فقهي و هم به لحاظ سياسي، آيت الله طباطبايي قمي نامي آشنا در تاريخ معاصر ايران است.

دو دهه حصر در خانه

از خيابان شيرازي شهر مشهد كه به طرف حرم مطهر امام رضا حركت مي‌كنيم، تقريبا روبروي مدرسه نواب كوچه‌اي است كه منزل آيت الله قمي در آن قرار داشت. اين كوچه را با كيوسك فلزي سبز رنگي مي‌شد شناخت كه جلوي در اين خانه قرار داده شده بود و سربازي به طور شبانه‌روزي در آن مشغول نگهباني بود.

اين مرجع تقليد كهنسال، از اولين سالهاي انقلاب در خانه خود در «حصر» بود. اصطلاح «حصر» در ادبيات حقوقي و سياسي ايران براي وضعيتي به كار مي‌برد كه فردي در خانه خود زنداني و يا به اصطلاح «تحت نظر» است و به علاوه اجازه خروج از منزل را هم ندارد. بدين ترتيب آيت الله طباطبايي قمي براي بيش از دو دهه در حصر به سر مي‌برد. حتي پس از آنكه حصر وي در سال 76 با روي كار آمدن سيد محمد خاتمي شكسته شد، غير از مقاطع محدودي - ازجمله در چند سال گذشته - كه كمي سخت‌گيري‌ها براي وي كمتر شد، طلاب، شاگردان و مقلدان وي هم به سختي اجازه تردد و ملاقات با وي را مي‌يافتند.
سال گذشته، آيت الله طباطبايي قمي اجازه يافت از كشور خارج شود و براي انجام مناسك حج به مكه سفر كند. اما در راه برگشت، فرزند آيت الله كه پس از سالها اقامت در لندن با او به ايران آمده بود، توسط دادگاه ويژه روحانيت كه در آن زمان محسني اژه‌اي وزير كنوني اطلاعات رياست آن را برعهده داشت، بازداشت شد.

طباطبايي قمي كيست؟

آيت الله سيد حسن طباطبايي قمي در سال 1290 هجري شمسي در شهر نجف متولد شد. دوران كودكي وي در همين شهر سپري شد تا آنكه پدرش، سيد حسين، او را با خود به مشهد آورد تا به آموختن دروس حوزوي مشغول شود. در سالهاي بعد، وي در اصفهان و سپس نجف به ادامه تحصيل پرداخت و در اين شهر از درس آيت الله نائيني بهره برد.

چندي بعد، وي به همراه پدرش به مشهد بازگشت. اما چيزي نگذشت كه پس از واقعه مسجد گوهرشاد، اين دو به كربلا تبعيد شدند و سيد حسن طباطبايي به تحصيل در نجف و كربلا ادامه داد. 14 سال بعد، وي به مشهد بازگشت و در آنجا به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت. اما پانزده سال بعد، به دنبال واقعه 15 خرداد 1342 آيت الله طباطبايي قمي مجددا مجبور به ترك مشهد شد.

در واقع وي تنها مرجع تقليدي بود كه در اين مقطع با آيت الله خميني هم‌سرنوشت شد. از اين زمان تا مقطع پيروزي انقلاب اسلامي در ايران، وي به شكل تبعيد در شهر كرج اقامت داشت. آيت الله طباطبايي قمي در طول اين سالها بارها به زندان رژيم شاه افتاد و جالب اينجا بود كه در سالهاي پس از انقلاب نيز او اولين مرجع تقليدي بود كه بناي ناسازگاري با حكومت ديني جديد گذاشت و ساز مخالفت با آن را كوك كرد، و به همين خاطر تاوان آن را هم با حصر 17 ساله پرداخت.

مرجع مغضوب

آيت الله طباطبايي قمي سرگذشت عجيبي دارد. او نه تنها سالها پيش از آيت الله منتظري به خاطر انتقاد از حكومت در خانه خويش حصر شد، بلكه حتي پيش از آيت الله شريعتمداري به خاطر انتقاد از نظام نوپاي انقلابي با قهر حكومت روبرو شد. با اين حساب، او به لحاظ شكسته شدن قبح برخورد نظام مذهبي- سياسي حاكم با مراجع تقليد منتقد، اولين بود.

وي از روزي با خشم نظام حاكم روبرو شد كه جمهوري اسلامي را به انحراف از اسلام متهم كرد و خواستار محاكمه بنيانگذار آن شد. حتي به رغم چنين انتقاد صريح و تندي، باز هم كسي در فضاي اسلامي انقلابي به خود اجازه نداد به اين مرجع تقليد حمله كند، جز آيت الله خلخالي حاكم شرع آن زمان كه نام او به خاطر صدور لحظه‌اي احكام اعدام در آن روزها شهره بود. خلخالي برچسب «تحت تأثير بيت و فرزندان بودن» را به طباطبايي قمي زد كه در سالهاي بعد در رابطه با مراجع تقليد منتقد بعدي نظير آيت الله شريعتمداري و آيت الله منتظري نيز به كار رفت.

اما موقعيت آيت الله طباطبايي قمي از اين جهت در تاريخ معاصر ايران متمايز بوده است كه سابقه مبارزه سياسي وي به قبل از پانزده خرداد و حتي زمان واقعه گوهرشاد باز مي‌گردد كه او و پدرش به اين خاطر از كشور تبعيد شدند، و عمر فعاليت سياسي اين مرجع تقليد و پيامدهاي آن نيز تا سال 76 و بلكه سالهاي اخير ادامه يافته بود. بدين ترتيب در كشوري كه نسبت بين دين و سياست يكي از كليدي‌ترين عرصه‌هاي منازعه قدرت است، طباطبايي قمي يكي از رجال مهم مذهبي بود كه در هر دو رژيم سياسي فعلي و پيشين، دهه‌ها در موضع مخالف استوار ماند.

طبعا به خاطر همين موضع مخالف سياسي بود كه وقتي در سالهاي دهه هفتاد پس از درگذشت آيت الله خميني، آيت الله گلپايگاني و آيت الله اراكي، صحبت از مراجع تقليد جديد شد، هيچ كس اشاره‌اي به نام طباطبايي قمي نكرد.

با اين وجود پيام آيت الله خامنه‌اي رهبر ايران براي درگذشت اين مرجع تقليد، قابل تأمل است. چرا كه محافل سياسي ايران غالبا پيام‌هاي رهبري جمهوري اسلامي براي درگذشت علماي حوزوي و منتقدان باسابقه سياسي را نشان از ميزان نزديكي يا دوري ايشان از نظام مي‌دانند. در اين پيام بدون اينكه اشاره‌اي به سالهاي بعد از انقلاب شود، درباره آيت الله طباطبايي قمي آمده است: «ساليان درازي از عمر با بركت اين فقيه مجاهد در راه مبارزه با رژيم طاغوت گذشت و بيانات پر شور ايشان گرمابخش نيروهاي مبارز بود. رنج و محنت زندان و تبعيد نتوانست در عزم راسخ آن بزرگوار خلل وارد آورد و تا لحظه پيروزي انقلاب تلاش ايشان را متوقف سازد.»