آزادی و فلسفه

میثم بادامچی

۱. به لیست سخنرانان قسمت فلسفه سیاسی همایش روز جهانی فلسفه در تهران¹ که نگاه کنیم، متوجه چندین اسم معروف در میان سخنرانان می‌شویم:

آکیل (یا درست تر عقیل) بیلگرامی استاد فلسفه دانشگاه کلمبیا در معرفت شناسی، فلسفه ذهن و فلسفه سیاسی فرد صاحب نظری است. او در اندیشه سیاسی متفکری پسا استعماری و منتقد اروپامحوری و علاقه‌مند به‌اندیشه‌های گاندی است. بیلگرامی اگر چه سکولار و حتی آتِئیست است، منتقد برخی دیدگاههای لیبرال در مورد سکولاریسم و مذهب است. او کتابی دارد با عنوان "مسلمانی چیست؟"².

بیلگرامی علی رغم آنکه اعتقاد شخصی چندانی به اسلام ندارد، با صدایی که طنینی از روشنفکری چپ و پسااستعماری دارد معتقد است دین در دنیای مدرن در درجه اول یک مجموعه معرفت‌بخش نیست، بلکه به انسانها حسی از در اجتماع بودن و ارزش‌های مشترک داشتن می‌دهد، به خصوص آنجا که ارزش‌های دیگری که می‌توانند حس یکی بودن ببخشند مانند تعلق به طبقه کارگر دیگر وجود خارجی ندارند.³

عنوان سخنرانی بیلگرامی در همایش تهران بر اساس برنامه همایش "مفهوم هویت در علم سیاست" انتخاب شده و می‌توان حدس زد او قرار است در مورد همین قبیل اموری که بدان اشاره شد صحبت کند.

با این حساب من اگر در تهران بودم سخنرانی بیلگرامی و گپ بعد از سخنرانی با او را از دست نمی‌دادم.

۲. جان راولز یکی از مهم ترین فلاسفه سیاسی قرن گذشته است. نام عقیل بیلگرامی به همراه یک تشکر در پاورقی صفحه ۴۶۱ ویرایش دوم لیبرالیسم سیاسی آمده است.⁴

کتاب‌های "لیبرالیسم سیاسی" و "قانون ملل" راولز هنوز به فارسی برگردانده نشده‌اند، اما "پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی" وزارت علوم، تحقیقات و فناوری حدود یک سال قبل کتاب "نظریه عدالت" او را به فارسی ترجمه کرده و با تیراژ ۲۰۰۰ نسخه در بازار منتشر کرده است، اگر چه مصطفی ملکیان در ارزیابی ترجمه را رد کرده و آنرا محتاج ویرایش اساسی دانسته است.

مدیر پنل فلسفه و سیاست همایش روزجهانی فلسفه یکی از روحانیون است که کتابی در مورد اندیشه سیاسی راولز با عنوان "جان راولز: از نظریه عدالت تا لیبرالیسم سیاسی" به فارسی نوشته است. و هم او معاون آموزش و تحقیقات قوه قضائیه ("عدلیه" سابق) است. عجیب نیست که ایشان هم می‌توانند در قوه قضائیه با کارنامه معلومش خدمت کنند و هم در مورد راولز کتاب بنویسند چون از نظر آقای واعظی آزادی‌های لیبرال با اسلام منافات دارند: آزادی را باید محدود کرد چون مانع رشد مَنِ متعالی انسانی می‌شود.

ایشان با اشاره به فرازی از سخن راولز می‌گوید:

"راولز تأکید می‌کند که عدالت در اجتماع به عنوان یک فضیلت، حکم بحث صدق را دارد در اعتقادیات و معارف. [....] شأنی که بحث حقیقت و صدق در معارف دارد، همان شأن را بحث عدالت در اجتماع دارد. [...] در اندیشه دینی، ما ابتدا باید به این نکته اشاره کنیم که ما اساسا چه تلقی متفاوتی از مفهوم آزادی داریم. از بیانات دینی ما این استفاده می‌شود که آزادی و حریت حقیقی فرد در گرو رهایی او از قید و بندهایی است که مانع شکوفایی «منِ» متعالی و فضیلت‌خواه او می‌شود. بنابراین اگر عاملی باعث شود که این بخش از وجود انسان به فعلیت خود در کمال نرسد، در این حالت او از آزادی بی‌نصیب مانده است. [...] این به آن معناست که پیامبر اسلام(ص) اگرچه به‌ظاهر شریعت و قید وبند آورد و شما را محدود کرد، اما همین محدودیت در نظر قرآن کریم عین رهایی و آزادی است. با این فرهنگ و دیدگاه، عدالت باعث رهایی و آزادی ما خواهد بود، اما نه از نوع آزادی لیبرالی، بلکه از نوعی که باعث می‌شود انسان به شکوفایی منِ عِلوی خود دست پیدا کند. [...] این تلقی از آزادی [آزادی لیبرال] در فرهنگ دینی ما در واقع میدان دادن به اهوا و شهوات است که عین بردگی و رقیت دانسته‌شده است. " (مصاحبه احمد واعظی با همشهری)⁵

مشکل اساسی واعظی با راولز بر سر مفهوم آزادی است. فهم واعظی از دین آزادی را بر نمی‌تابد چون آنرا بدون قیود حکومتی موجب سقوط بشر می‌داند.

۳. قسمتی از کتاب راولز که مورد اشاره رئیس جلسه "فلسفه و سیاست" در همایش روز جهانی فلسفه است این قسمت از فصل اول نظریه عدالت است که در ان راولز عدالت را مقدم ترین فضیلت نهادهای اجتماعی می‌داند، همانطور که صدق (truth) مقدم ترین فضیلت نظام‌های فکری است:

"یک نظریه ناصادق را ،هر چقدر هم که زیبا و به صرفه باشد، باید به کناری نهاد یا اصلاح کرد. به طریق مشابه قوانین و نهادهای ناعادلانه هرقدرهم کارآمد و آراسته باشند، باید اصلاح شوند و یا به کناری نهاده شوند. هر شخصی بر اساس عدالت حقوق تخطی ناپذیری دارد که حتی رفاه کل اجتماع نمی‌تواند آن را ملغی کند. بر این اساس عدالت منکرآن است که بتوان از آزادی بعضی افراد کم کرد تا بتوان دیگرانی را به خیر بزرگ تری نائل کرد. عدالت اجازه نمی‌دهد جمع بزرگ تر سودهایی که نصیب افراد بسیاری می‌شود به قربانی شدن عده کمی ترجیح داده شود. از این رو در یک جامعه عادلانه آزادی‌های برابر شهروندی محفوظ اند: حقوقی که توسط عدالت محافظت می‌شوند نمی‌توانند موضوع چانه زنی سیاسی یا محاسبه منافع اجتماعی قرار گیرند. تنها چیزی که ما را مجاز می‌کند به یک نظریه نادرست تن دهیم فقدان یک نظریه بهتر است؛ به طرزمشابه، جور و ناعدالتی تنها هنگامی قابل تحمل است که بتوان با آن جلوی جور بزرگتری را گرفت. " (جان راولز، نظریه عدالت، ۱۹۷۱، صص ۳-۴، ترجمه از نگارنده)

از نظر راولز بر سر صدق و عدالت به عنوان والاترین فضایل فعالیت‌های انسانی، هرگز نمی‌توان سازش کرد. در معرفت شناسی و علم، صدق بالاترین فضیلت محسوب می‌شود. عدالت نیز در سیستم‌های حقوقی و سیاسی فضیلت پایه است. عدالت مستلزم توزیع برابر آزادی هاست. نمی‌توان آزادی را به پای عدالت ذبح کرد، چون آزادی جزو اجزای عدالت است. "عدم تسامح دینی" مصداق بارز بی عدالتی است. (نظریه عدالت، ص. ۱۷)

اگر کسی به خاطر نزدیکی به قدرت صاحب موقعیت‌های شغلی ویژه ای شود و دیگری با داشتن استحقاق بیشتر به خاطر عقایدش محروم از آن فرصت اجتماعی و شغلی محروم شود، از نظر راولز ناعدالتی و ظلم آشکار در حال تحقق است.

۴. اتفاقا رئیس "پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی" وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هم که نامش در میان سخنرانان بخش فلسفه سیاسی قرار دارد، بر ترجمه فارسی "نظریه عدالت" راولز مقدمه نوشته است. ایشان که چهار-پنج سال است به این پست منسوب شده‌اند، مدیر "گروه‌اندیشه سیاسی اسلام مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق" هم هستند و در سال ۱۳۸۲ دکترایشان را در علوم سیاسی با پایان نامه ای با عنوان "عدالت در نگرش و روش امام علی" دریافت داشته‌اند.

تخصص ایشان ظاهراً بیشتر در زمینه‌اندیشه سیاسی در اسلام است. بنا بر وبسایت پژوهشکده ایشان عنوان مدیر پژوهشی برتر را در دهمین جشنواره تجلیل از پژوهشگران و فناوران برتر کشور در آذر ماه سال ۱۳۸۸ به خود اختصاص داده‌اند.

در همه جای دنیا مرسوم است که افراد متخصص هر رشته بر آثار کلاسیک و جهانی فلسفی که به زبانی دیگر ترجمه شده‌اند، مقدمه می‌نویسند. به علاوه معمولاً مقدمه نویسان با اثری که بر آن مقدمه می‌نویسند همدلی دارند. بر ترجمه مهم ترین اثر راولز که یکی از تاثیرگذارترین کتاب‌های قرن بیستم در فلسفه است، هم باید علی الرسم کسی مقدمه بنویسد که تخصصی در راولز داشته باشد و تعلق خاطری به لیبرالیسم و عدالت لیبرال راولزی داشته باشد. اینکه توماس اسکانلن راولز شناس و استاد فلسفه اخلاق برجسته هاروارد بر تجدید چاپ نسخه اولیه نظریه عدالت مقدمه می‌نویسد، نشانگر این رسم جا افتاده است.

ولی در ایران قضیه با همه جا فرق می‌کند و مخالفان بر کتاب‌های فلسفی مقدمه می‌نویسند و بر روی آنها از منظر پاسخ به شبهات تحقیق می‌کنند. هرچه قدر در رزومه ریاست پژوهشگاه مطالعه می‌کنیم، در آن اثری از تخصص یا حتی تحقیقی در فلسفه راولز نمی‌یابیم.

از مقدمه ای که ایشان بر نظریه عدالت راولز نگاشته‌اند، بر می‌آید که ایشان منتقد و حتی مخالف لیبرالیسم و آزادی خواهی راولزی است. در مقدمه ایشان آمده است:

"کتاب نظریه عدالت به رغم تمام ارزش، اهمیت و عمق فلسفی و علمی که دارد، بالاخره در بستر گفتمان غرب ساخته و پرداخته شده و برای اجرا در یک جامعه لیبرال و به خصوص جامعه آمریکا ارائه گردیده است. فهم نظریه راولز که خود کار مهمی است حتماً به لحاظ روشی و تجربه‌های نظریه سازی و نظریه پردازی مفید خواهد بود، ولی محتوای آن صرفاً از این جهت که برای جامعه ای دیگر با شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی متفاوت ساخته و پرداخته شده، برای جامعه ایران مناسب نیست.[...] جامعۀ ایران تشنۀ عدالتی است که لاجرم باید از بطن نظریه هایی بر آید که دانشمندان علوم انسانی و اجتماعیِ این دیار آن ‌را از بنیان‌های فرهنگی، تمدنی، اعتقادی و میراث علمی خودشان استخراج کرده باشند [...] یک صاحب‌نظر ونظریه پرداز علوم انسانی و اجتماعی در ایران، باید کاملاً در بستر و بطن فضای فکری، فرهنگی،‌ اعتقادی و تمدنی خود بیندیشد و علاوه بر داشتن تخصص بالا و دانش به‌روز و کارآمد در رشتة اصلی خود، لازم است اولاً دین اسلام و مبانی و آموزه‌های قرآن و سنت را بشناسد چون در یک جامعۀ مسلمان زندگی می‌کند و می‌خواهد برای مسلمانان برنامه ونظریه ارائه دهد. ثانیاً به فرهنگ و تمدن ایران و اسلام و پیشینه‌های علمی و تحقیقاتی آن آگاهی داشته باشد. ثالثاً جامعه امروز ایران و دقایق و ظرایف نیازهای آن ‌را به درستی و از نزدیک درک کند، رابعاً به شرایط جهانی، و آخرین تجربه‌ها و پیشرفت‌های جوامع پیشرفته در آن حوزه آگاه بوده و آخرین متون ونظریه‌ها را مطالعه کرده باشد." (صفحه سیزده و چهارده مقدمه، ۱۳۸۷)⁷.

از سخنان فوق مانند سخنان جناب واعظی بوی پروژه بومی سازی و دینی کردن علوم انسانی به مشام می‌رسد که به خصوص با روی کار آمدن دولت دولت نهم و رواج بحث‌های جنبش نرم افزاری و کرسی‌های نظریه پردازی در میان متولیان حکومتی علوم انسانی در ایران باب شده است. به نظر می‌رسد سخنان هر دو گوینده شکل بسیار مؤدبانه و دانشگاهی رویکردی باشد که در دادگاههای سال قبل استالین وار علوم انسانی را به دادگاه کشید و از سعید حجاریان خواست از تطبیق اندیشه‌های ماکس وبر بر جایگاه ولایت فقیه توبه کند و به خطای خویش در برابر دوربین‌های تلویزیونی اعتراف نماید.

۵. حکایت فلسفه در ایران عجیب است. درست است که می‌توان در روز جهانی فلسفه رفت و به سخنان اندیشمندانی مانند محمد مجتهد شبستری و کریم مجتهدی گوش سپرد و مطلب آموخت، ولی در عین حال باید شاهد محققانی بود که بودجه‌های کلان می‌گیرند تا به شبهات علوم انسانی لیبرال و سکولار و غیروطنی و غیرالهی غربی پاسخ‌های آماده گویند و دارالاسلام را از هجمه کفر محافظت نمایند. در عین حال کسی حواسش نیست که عقیل بیلگرامی خداناباور هم از دارالحرب لیبرال می‌آید.

پانویس‌ها:

۱. این‌جا

۲. What is a Muslim?

۳. این‌جا

۴. در توضیحی در ذیل فصل معروف "باز اندیشی اندیشه خرد عمومی" راولز از بیلگرامی تشکر می‌کند که کتاب "پیش به سوی اصلاح دینی در اسلام: آزادی‌های مدنی، حقوق بشر و حقوق بین الملل" نویسنده سودانی-آمریکائی محمد النعیم را به او معرفی کرده است.

۵. این‌جا

۶. در کنار آزادی عدالت اقتصادی هم برای راولز بسیار مهم است: از نظر راولز نابرابری اقتصادی تنها هنگامی موجه است که سودش بیش از همه وضعیت اقشار پائین دست جامعه را بهبود بخشد. نگارنده معتقد است اصل عدالت اقتصادی راولزی یکی از بهترین مدل‌های توزیع درآمدهای نفت را در اختیار ما قرار می‌دهد.

۷. مقدمه را از این لینک هم می‌توانید مطالعه کنید.