«همایش فلسفه خودش سیاسی است»

حمید پرنیان

شهین اعوانی، یکی از برگزارکنندگان روز جهانی فلسفه در ایران، در گفت‌وگویی اعلام کرد که این همایش هم‌چنان برگزار می‌شود و از استقبال بین‌المللی خوبی هم برخوردار بوده است. وی این همایش را سیاسی نمی‌داند، اما مخالفت با آن را امری سیاسی و غیرفلسفی می‌داند. وی حتی کسانی که با این همایش مخالفت می‌کنند را «وطن‌فروش» خواند.

در گفت‌وگویی که با رامین جهانبگلو داشتم از وی درباره‌ی ادعاهای تازه‌ی دست‌اندرکاران این همایش پرسیدم، و این‌بار نگاهی نزدیک‌تر به رابطه‌ی فلسفه و امر سیاسی داشته‌ایم.

خانم شهین اعوانی در گفت‌وگویی که با رادیو فردا داشتند اعلام کرده‌اند که سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌ی علوم انسانی هیچ تاثیری بر کار این همایش ندارد. این در حالی است که کامران دانشجو، وزیر علوم، رسمن مطرح کرده است که کسانی که التزام عملی به ولایت فقیه نداشته باشند جایی هم در دانشگاه نخواهد داشت، و درخواست ترسیم «نقشه‌ی جامع» برای علوم انسانی را داشته است.

در گفت‌وگویی که پیش‌تر با هم داشتیم تاکید کردید که گوهر فلسفه، تفکر انتقادی است. آیا هیچ نهادی، ولو ولایت فقیه، می‌تواند از گزند تفکر انتقادی در امان بماند؟

طبیعتن تاریخ اندیشه به ما نشان می دهد که فلسفه همیشه نسبت به وضعیت‌های دیکتاتوری و تعصبات نگرشی انتقادی داشته است. ما نباید فراموش کنیم که همه‌ی فیلسوفان دوره‌ی قرون وسطی و عصر روشنگری و بعد از آن، دوره‌ی خودشان و نهادی جامعه‌ی خودشان را به نقد می‌کشند. هیوم، ولتر، روسو، این‌ها کسانی هستند که مبنای جامعه را زیر سوال می‌برند.

فلسفه کارش پرسش‌گری است، تردید است. یعنی فلسفه با شگفتی شروع می‌شود و با تردید ادامه پیدا می‌کند. فلسفه، زمانی که نتواند تردید کند، تعطیل خواهد شد. اگر ممکلتی پرسش‌گری را کنار بگذارد، تفکر فلسفی نخواهد داشت، و اگر تفکر فلسفی نداشته باشد تمرین دمکراسی نخواهد داشت، و وقتی دمکراسی را تمرین نکند نهادهای دمکراتیک هم نخواهد داشت.

البته یک جامعه می‌تواند تصمیم بگیرد که فلسفه و دمکراسی نداشته باشد. همان کاری که کره‌ی شمالی انجام داده است.

جالب این‌جاست که خانم اعوانی مستقمین از واژه‌های سیاسی استفاده می‌کند و افرادی را که با برگزاری همایش مخالف هستند و خواستار تعطیلی آن شده‌اند را «وطن‌فروش» می‌نامد. این درحالی است که در چند سال گذشته، شمار زیادی از اساتید دانشگاه یا اخراج شده‌اند و یا بازنشسته‌شان کرده‌اند. با این وجود، می‌توان برگزاری روز جهانی فلسفه را به نفع جامعه‌ی اندیشمندان ایرانی دانست یا که صرف برگزاری آن – با هر کیفیتی – به جمهوری اسلامی ایران اعتباری بین‌المللی خواهد داد؟

من به افرادی مثل خانم اعوانی می‌گویم که تاریخ اندیشه را خوب نمی‌شناسند. چراکه در دوره‌ی آلمان هیتلری آیا توماس مان وطن‌فروش است یا کارل اشمیت یا کسانی که با حکومت هیتلری همکاری کردند؟ در دوره‌ی استالین، آیا آقا اژدانوف وطن‌فروش است یا هنرمندان و فیلسوفانی مانند مایکوفسکی که بیرون از رژیم استالینیستی کوشش کرده‌اند.

کار امثال مایکوفسکی و توماس مان بعد از مرگ‌شان جادوان باقی می‌ماند. ما نباید فراموش کنیم که کار فلسفی ما تا اندازه‌ای برای آیندگان است؛ اگر ما فکر کنیم که فقط برای نهادها و رژیم‌های سیاسی داریم کار فلسفی می‌کنیم، در حقیقت بوروکراتی بیش نیستیم. یعنی دیگر متفکر به شمار نمی‌آییم.

یکی از ایراداتی که خانم اعوانی و امثال ایشان می‌گیرند این است که اعتراضی که از جانب من و دیگران به این همایش می‌شود یک اعتراض سیاسی است و ما می‌خواهیم این را به سمت سیاست بکشانیم. خود این‌ها که تصمیم گرفتند آقای حداد عادل را رئیس همایش بکنند خودش یک حرکت سیاسی است.

مگر آقای حداد عادل امروزه به‌عنوان فیلسوف شناخته می‌شوند؟ ایشان به آقای خامنه‌ای نزدیک هستند و شخصیتی سیاسی به شمار می‌روند. بنابراین این همایش، خودش را سیاسی کرده است. اما اگر قبول می‌کردند که دیگران هم می‌توانند در این همایش حضور داشته باشند و صحبت کنند طبیعتن هیچ‌کس اعتراضی نمی‌داشت. ما همه می‌دانیم که هیچ‌کس نمی‌تواند هر چه خواست در آن همایش به زبان بیاورد و بحث و گفت‌وگوی فلسفی صورت گیرد.

خانم اعوانی ادعا کرده‌اند که شما زمانی «التماس» کرده و درخواست داده بودید که به عضویت انجمن حکمت و فلسفه‌ی ایران درآیید. از همین می‌خواهند استفاده کنند تا به جبهه‌ی مخالفان حمله کنند و مخالفت‌ آن‌ها را دارای انگیزه‌های فردی بدانند. شما در چه تاریخی و در چه وضعیتی چنین درخواستی داده بودید؟ آیا اصلن چنین درخواستی از طرف شما مطرح شده است؟

نه. من در زندگی‌ام اصلن در مورد اشخاصی مانند خانم اعوانی فکر نمی‌کنم. داستان من و انجمن حکمت و فلسفه به این گونه است که در سال ۱۳۷۱ وقتی ایران رفتم، دوستانی که در آن انجمن داشتم به من پیشنهاد دادند که بیایم و عضو این انجمن شوم. از آن‌جایی که نمی‌گذاشتند من در دانشگاه درس بدهم، و هم‌چنین چون دوست دارم در زمینه‌ی فلسفه کار کنم، من درخواست‌شان را قبول کردم. ولی وقتی خانم کرمی (مسوول بخش فلسفه‌ی انجمن) مجبور شدند که از انجمن بیرون بروند و آقای گلشنی جای‌شان آمدند، پرونده‌ی من را لغو کردند. بنابراین من دیگر عضو این انجمن نبودم.

دوره‌ی بعد، که از کانادا به ایران برگشتم، خود خانم اعوانی به من زنگ زد و گفت که بیایم و بخش بین‌المللی انجمن را در دست بگیرم. اما من هیچ قراردادی نبستم. بعد از آن، به هند رفتم و در واقع این قرارداد هیچ‌وقت امضا نشد. بنابراین اگر کسی التماس هم کرده باشد فکر می‌کنم خود خانم اعوانی بودند که التماس کردند. چون من هیچ نیازی به خانم اعوانی ندارم؛ من کار فلسفی خودم را بدون کمک ایشان انجام می‌دهم.

اما تاکید کنم که دوستان و همکاران من در آن انجمن، مانند آقای دکتر موحد و دیگران، برای‌شان احترام قائلم. مساله‌ی من به‌عنوان فیلسوف این است که باید بتوانیم از اندیشه‌ی انتقادی دفاع بکنیم.