Oct 2008

گرایش به عقل عربی کلاسيک

ابراهيم ابو ربيع، ترجمه‌ی داریوش محمدپور: مشغوليت جابری با مسأله‌ی دانش در فلسفه‌ی عربی و اسلامی زيربنای جست‌وجوی فلسفی اوست. مسأله‌ی دانش موضوعی است عميقاً پيچيده و بررسی حقیقتاً عميق اين موضوع متأسفانه ورای وُسعِ اين فصل است. اما کفايت می‌کند بگوييم که بررسی تازه‌ و اگر نگوييم جنجالیِ جابری از این مسأله در بستر فلسفه‌ی اسلامی با مسأله‌ی معنای دانش و خردگرايی در جهان عرب معاصر مرتبط است. هدف اصلی جابری در اثر عمده‌ی فلسفی‌اش، ايجاد پل‌هايی ميان سنت‌های عظيم عقلانی عربی/ اسلامی و سنت عقلانی مدرن غربی از يک سو و جهان عرب پسا-استعمار از سوی ديگر است.

نخستین جلد دایرة‌المعارف اسلامیکا به زبان انگلیسی

ناصر صدر: نخستین جلد دایرة‌المعارف اسلامیکا به زبان انگلیسی منتشر شد. این کتاب، نخستین جلد از مجموعه‌ای ۱۶ جلدی است که در واقع، برگردان انگلیسی برگزیده‌ای نو ویراسته از دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی به زبان فارسی به شمار می‌رود. ویژگی عمده‌ی این دایرة‌المعارف در نگاه و رویکرد شیعی آن است. جای خالی چنین رویکردی در سنت دایرة‌المعارف نویسی مسلمانان و میراث مکتوب اسلامی به زبان انگلیسی احساس می‌شد.

به سوی عقل انتقادی عربی: محمد عابد الجابری

ابراهيم ابو ربيع، ترجمه‌ی داریوش محمد‌پور: شمالِ آفريقای پسا-استعماری، به ويژه مراکش، الجزيره، و تونس دوره‌ی استعمار را پشت سر گذاشت اما کوله‌بار اقتصادی، سياسی و فرهنگی سنگينی را به همراه خود آورد. جنبش ملی‌گرا در مبارزه‌ی دراز با استعمارگران فرانسوی، سه موضعِ عمده را در قبال استقلال تبيين کرده بود: اتحاد عربی، اتحاد مغربی، و ملی‌گرايی محلی. در هر يک از اين سه کشور، ملی‌گرايی محلی رو به پيروزی بود و داشت راه را برای صنعتی شدنِ مستقل کشور بدون هماهنگی اقتصادی يا سياسی قابل توجهی با سایر کشورهای مغربی يا عربی هموار می‌کرد.

متفاوت‌ها و مخالفان: حیوان‌های‌ انسان‌نما

اکبر گنجی: روشن نبودن حقیقت، یکی از پیش‌فرض‌های معرفت‌شناسی مدرن است. آدمیان رفته‌رفته به حقیقت نزدیک می‌شوند و هیچ‌گاه نمی‌توانند مدعی شوند که معشوق حقیقت را در آغوش گرفته‌اند. معشوق حقیقت، گریز پاست. اگر آیینی خود را حقیقت روشن تلقی کند، ناگزیر گمان خواهد کرد که مخالفانش یقین دارند که آن آیین، حقیقت محض است و در عین حال، حقیقت روشن را آگاهانه انکار می‌کنند.

ارتجاع مدرن

محمد برقعی: اگر ارتجاع سنتی، تمام راه خود را با ایمان می‌پیماید، ارتجاع مدرن، پس از سرگردانی‌ها می‌آید و با تردید و دو دلی قدم به راه می‌گذارد. اگر ارتجاع سنتی، یک نظام هماهنگ و دربرگیرنده‌ی همه‌ی ابعاد فرد مرتجع است، ارتجاع مدرن، موضعی و موردی است. درواقع ارتجاع مدرن، وجود مرتجع مدرن را دست‌خوش تناقضات می‌کند اما تمام ابعاد زندگی او را در برنمی‌گیرد. ارتجاع سنتی و مدرن، با این‌که ظاهر مشابهی دارند ولی هویت و عملکرد آن‌ها بسیار متفاوت است.

محمد عابد الجابری، برنده جایزه ابن رشد

جایزه‌ی سال ۲۰۰۸ ابن رشد برای اندیشه‌ی آزاد به نویسنده و فیلسوف مغربی تبار «محمد عابد الجابری» داده شده است. این جایزه در ۱۰ سال گذشته،‌ از سوی مؤسسه‌ای در آلمان که به پِوهش‌های نوسازی جامعه‌ی عربی و نو اندیشی در جهان عرب می‌پردازد، به شماری از اندیشه‌وران، هنرمندان و فعالان عرصه‌های گوناگون سیاسی داده شده است. پیش‌تر محمد ارکون در سال ۲۰۰۳ و نصر حامد ابو زید در سال ۲۰۰۵ این جایزه را دریافت کرده بودند.

هویت تاریخی دین – بخش سوم

اکبر گنجی: نگاه غیرتاریخی به دین «اسلام یک» و معرفت دینی «اسلام دو»، پیامدهای ناپذیرفتنی بسیار دارد. این پیش‌فرض و پیش‌داوری که می‌توان بیرون تاریخ و سنت ایستاد، و «متن فرا تاریخی» را از نو معنا و تفسیر کرد، پیش‌انگاشتی نادرست و ناپذیرفتنی است. هیچ متن و حقیقت غیرتاریخی‌ای وجود ندارد. «دین» و «اسلام»، تماماً تاریخی است و هیچ تفسیر غیرتاریخی و «بیرون از سنت»‌ای هم وجود ندارد.

محتمل یا قطعی

مریم اقدمی: خیلی از استدلال‌هایی که در زندگی روزمره به کار می‌بریم بر اساس احتمال هستند. یعنی به جای این‌که از وقوع حتمی و قطعی یک اتفاق حرف بزنیم، به این اشاره می‌کنیم که چقدر احتمال دارد آن اتفاق رخ دهد. اما گاهی بر اساس همین گزاره‌های احتمالی، اشتباه‌های زیادی هم مرتکب می‌شویم. این نوع استدلال‌ها همگی اشتباه هستند و مغالطه «استدلال بر اساس احتمال» نام دارند.

هویت تاریخی دین – بخش دوم

اکبر گنجی: در گذشته، شکم آدمی، مرکز علم و دانش فرض می‌شد. برای آدمیانی که قلب و شکم را محل دانش و صلب و ترائب مرد را مرکز آب جهنده تلقی می‌کردند، پذیرش حامله شدن مریم از طریق فوت کردن، تبدیل یهودیان به میمون و نابودی همه‌ی قوم لوط از طریق سنگباران آسمانی، چندان دشوار نبود. بشر امروز در جهان دیگری زندگی می‌کند. زیست جهان انسان مدرن، مفسر دین‌دار را مجبور به تفسیر ناواقع‌گرایانه‌ی آیات می‌کند.

هویت تاریخی دین - بخش یکم

اکبر گنجی: مفسران واقع‌گرای امروزین، هر تفسیری که برای معقول کردن داستان «حامله شدن مریم» ارائه کنند، یک نکته قابل کتمان نخواهد بود: افرادی که این داستان را از پیامبر می‌شنیدند و نیز مفسران گذشته، تلقی دیگری از این واقعه داشتند. هویت تاریخی دین، به خوبی در داستان حامله شدن مریم، زاده شدن مسیح، سخن گفتن او به محض تولد و مرگ یا عروج وی به آسمان، نمایان است. درواقع باید گفت داستانی که نزد گذشتگان واقعیت و حقیقت محض بود، نزد امروزیان، اسطوره و نمادین تلقی می‌شود.

«بدون حق انتخاب، دعوت به ایمان معنا ندارد»

ترجمه‌ی رضا شوقی: نصر حامد ابو زید، رفرمیست مسلمان معتقد است که آزادی انتخاب، پیش شرط ضروری ایمان است. بنابراین هر کسی حق دارد که دینش را تعییر دهد. او با ارحان برن گفت و گو کرده است. او می‌گوید: «‌مساله این است که بعضی‌ها تمایل دارند عقایدی کم و بیش ثابت و خشک در مورد عرب‌ها داشته باشند. آن‌ها نمی‌توانند حتی میان مکان‌هایی که به اندازه تونس و عربستان سعودی با یکدیگر متفاوتند، فرق قایل شوند. این افراد، اسلام را به عنوان امری ثابت و تغییر‌ناپذیر در نظر می‌گیرند که این دید دقیقاً مطابق واقعیت نیست.»

مساله مهدی و شمار ائمه

حسین مدرسی طباطبایی: آگاه شدم که دانشمند و نویسنده‌ی ارجمند جناب آقای گنجی در مقاله‌ی اخیر خود در سایت رادیو زمانه از این بنده‌ی ناچیز یاد و مطالبی نقل فرموده‌اند. گویا پیش از این نیز در مقاله یا مقالاتی دیگر نامی از بنده برده‌اند که به‌موقع از آن آگاه نشدم. اما در مورد این مقاله که هم‌اکنون توفیق خواندن نسخه‌ای از آن دست داد توضیحی کوتاه را لازم می‌بینم.

فرشته و پوز دیو

اکبر گنجی: «قرآن محمدی»، با روحانیونی که به تفکیک و تمایز «صدق مدعا» از «دلایل صدق مدعا» عنایت ندارند و نقد ادله‌ی صدق مدعا را، «ملحدانه» می‌خوانند، وارد گفت‌وگو نخواهد شد. از آنان انتظاری نیست، چرا که سقف معیشت و قدرت‌شان بر ستون چنین «برساخته»‌هایی متکی است. آنان، قرن‌ها از امام زمان استفاده کرده‌اند، ولی حتی یک دلیل بر وجود آن اقامه نکرده‌اند و اساسا، نمی‌توان با شواهد تجربی (علمی) و عقلی (فلسفی)، وجود چنان موجود مقدسی را «مدلل» کرد.

یک ایرانی واقعی

مریم اقدمی: یکی از واژه‌هایی که در نظرها و بحث‌های روزمره و همچنین نقد رفتار و عقاید دیگران بسیار تکرار می‌شود، کلمه «واقعی» است. یک انسان واقعی، یک ایرانی واقعی، یک مسلمان واقعی. این نوع استدلال، استدلال درستی نیست و اشتباه منطقی دارد. اشتباه‌هایی شبیه این مثال، مغالطه «اسکاتلندی واقعی» نام دارند‌.

چرا روشنفکران با سرمایه‌داری مخالفت می‌ورزند؟

رابرت نازیک: شگفت‌آور است که روشنفکران، در مقایسه با گروه‌های دارای پایگاه اجتماعی – اقتصادی مشابه، به میزان و نسبت بیشتری با «سرمایه‌داری» مخالفت می‌ورزند. از این رو، به لحاظ آماری، روشنفکران، خلاف‌آمد قاعده به حساب می‌آیند. البته همه‌ی روشنفکران، چپ‌گرا نیستند. عقاید آن‌ها نیز، هم‌چون دیگر گروه‌ها، دارای یک منحنی توزیع است. با این تفاوت که منحنی توزیع آن‌ها جابه‌جا شده و تقارن آن به طرف چپ‌گرایی سیاسی به هم خورده است.

روشنفکری در ایران، کنش یا انزوا؟

دکتر علی میرسپاسی: به نظر من مشکلی که امروز در نگاه برخی روشنفکران ما وجود دارد این است که خود را کاملا از جامعه جدا کردند و کمکی برای باز شدن فضا و دموکراتیزه شدن جامعه نمی‌کنند. درواقع فضای جامعه‌ی روشنفکری ایران، مانعی دربرابر باز شدن بیشتر فضا شده است و البته بیشتر از اینکه مانع باشند، کمکی جدی درجهت بهبود وضعیت نمی‌کنند. به نظر من جامعه‌ی روشنفکری ایران امروز با این دشواری مواجه است و از این نظر، این جامعه، دچار بحران درونی است.

قلب و صلب قرآن

اکبر گنجی: قائلان به کلام الله بودن قرآن، بحث درون «دینی – نقلی» را جانشین بحث برون «دینی – عقلی» کرده‌اند. درواقع «باور»، وقتی به «معرفت» تبدیل می‌شود که صادق و موجه باشد.
تاکنون حتی یک دلیل هم برای صدق مدعای «قرآن سخن خداست» عرضه نشده و قائلان به این نظر، برای اثبات مدعای خود، دائماً به نقل (آیات و روایات) استناد می‌کنند. غافل از اینکه فقط، اصل مدعا را تکرار می‌کنند.

ماه قرآن – ۳

دکتر عطاء‌الله مهاجرانی: آقای گنجی آن‌چه را که می‌خواهد، جستجو می‌کند و جز همان چیزی که می جوید، نمی‌بیند. مثل همان داستان قلب صنوبری و یا آمیختن دو مقوله‌ی کاملاً متفاوت «وحی توسط جبرییل» و «وحی‌القلب» که حساب الهام شاعرانه را از وحی به معنی خاص، کاملاً جدا می‌کند.
این شیوه ممکن است برای مدتی، اندک افراد محدودی را تحت تاثیر قرار دهد، اما پایا نخواهد بود. البته از این بادها در طول تاریخ بر قرآن مجید بسیار وزیده است.

متدولوژی تثبیت مدعای کلام‌الله بودن قرآن - ۲

اکبر گنجی: موضع آقای مهاجرانی، موضع انکار تعارض آیات قرآن با علم جدید است. ایشان فراموش کرده‌اند که یکی از برجسته‌ترین مفسران زنده‌ی قرآن، یعنی آیت‌الله جوادی آملی، تعارض «آیات قرآنی» با «علم جدید» را می‌پذیرند. آقای جوادی آملی مانند جناب مهاجرانی، نکوشیده تا با انکار تعارض، صورت مسأله را پاک کند. بلکه ایشان ضمن قبول تعارض، تلاش کرده تا با ارائه‌ی «نظری دین‌شناسانه و علم‌شناسانه»، تکلیف مسأله را روشن کند.

کذب در کلام وحیانی

آرش نراقی: دین‌باوران در سنت ادیان توحیدی، غالباً متن مقدس خود را صورتی از وحی می‌دانند. وحی در این معنای خاص، پدیده‌ای زبانی و پیامی است که در قالب یک نظام نشانه‌شناختی زبانی خاص، از سوی خداوند به انسان‌ها - یا دست‌کم گروه خاصی از انسان‌ها - فرستاده می‌شود تا از این طریق، معنای معینی میان فرستنده و گیرنده پیام، مبادله گردد. وظیفه‌ی مخاطبان وحی، این است که به فهم «درستی» از معنای پیام، دست یابند. بنابراین، در فرآیند فهم متن مقدّس، مفهوم «صدق»، نقش مهمی ایفا می‌کند.