نخستین جلد دایرة‌المعارف اسلامیکا به زبان انگلیسی

ناصر صدر

نخستین جلد دایرة‌المعارف اسلامیکا به زبان انگلیسی منتشر شد. این کتاب، نخستین جلد از مجموعه‌ای ۱۶ جلدی است که در واقع، برگردان انگلیسی برگزیده‌ای نو ویراسته از دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی به زبان فارسی به شمار می‌رود.

ویژگی عمده‌ی این دایرة‌المعارف در نگاه و رویکرد شیعی آن است. جای خالی چنین رویکردی در سنت دایرة‌المعارف نویسی مسلمانان و میراث مکتوب اسلامی به زبان انگلیسی احساس می‌شد.

چنان‌که ناشر نیز به درستی اشاره کرده است، در کنار دیگر فرهنگ‌ها و دایرة‌المعارف‌‌های اسلامی نگاشته شده بر اساس مذهب اهل سنت، نقش مکمل را خواهد داشت.

این مجلد با همکاری موسسه‌ی مطالعات اسماعیلی در لندن، از سوی انتشارات بریل در هلند منتشر شده است. این انتشارات از ناشران معتبر در زمینه‌ی مطالعات دینی و اسلام‌شناسی به شمار می‌رود.

افزون بر مدخل‌های مرسوم و متداول در تمامی دایرة‌المعارف‌ها مانند موضوعات عام و مهم و شخصیت‌های مسلمان، این دایرة‌المعارف، به خوانندگان انگلیسی زبان، فرصت بهره‌گیری از ابعاد گوناگون اسلام شیعی و اطلاع از میزان مشارکت ایرانیان در تمدن اسلامی و ابعاد معنوی سنت اسلامی را می‌دهد.

دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی،‌ در اصل دایرة‌المعارفی فارسی زبان است که زیر نظر مرکز پژوهش‌های ایران و اسلام در درون دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی در تهران، به مدیریت آقای سید کاظم موسوی بجنوردی فعالیت می‌کند.

تا کنون ۱۵ جلد از این دایرة‌‌المعارف فارسی منتشر شده است و انتظار می‌رود انتشار آن به ۳۵ تا ۴۰ جلد برسد. نسخه‌ی اینترنتی این دایرة‌‌المعارف فارسی (۱۲ جلد نخست آن، تا اواخر حرف ب) روی سایت اینترنتی این مرکز و در بخش کتابخانه‌ی دیجیتال آن در دسترس همگان قرار دارد.

کار ترجمه‌ی دایرة‌المعارف بزرگ از فارسی به عربی از سال ۱۹۹۱ آغاز شده است و تا کنون هفت جلد از آن به عربی برگردانده شده است. توفیق انتشار برگردان عربی، انگیزه و اندیشه‌ی برگردان انگلیسی آن را تقویت کرده است.

اما چنان که آقای بجنوردی،‌ مدیر این مرکز گفته است و اثر منتشر شده نیز آن را تأیید می‌کند،‌ بر خلاف نسخه‌ی عربی، نسخه‌ی انگلیسی، ترجمه‌‌ی صرف منبع فارسی نیست و اثری مستقل از آن به شمار می‌رود.

مزیت نسبی نسخه‌ی انگلیسی بر نمونه‌های مشابه آن،‌ نظر‌داشت نیازهای معرفتی خوانندگان غربی است و بر اساس همین معیار، پاره‌ای از مدخل‌های نسخه‌ی فارسی از آن حذف یا به آن افزوده شده‌اند.

تفاوت‌هایی ناگزیر نیز در ترتیب مدخل‌ها وجود دارند که به تفاوت ترتیب و یا آرایش حروف الفبای فارسی و انگلیسی باز می‌گردند. برای نمونه، مدخل حرف عین به صورت طبیعی در برگردان انگلیسی در شمار مدخل‌هایی که با «الف» آغاز می‌شوند قرار گرفته است.

افزون بر این نکات، برخی مدخل‌های تازه (که در نسخه‌ی فارسی دایرة‌المعارف یافت نمی‌شوند) در نسخه‌ی انگلیسی پیش‌بینی شده‌اند، به گونه‌ای که نسخه‌ی نهایی محصول هم‌زمان همکاری ویراستاران و مترجمان این مجموعه است. جلد نخست اسلامیکا، مدخل‌هایی از حرف الف (آ انگلیسی) تا مدخل ابوحنیفه را در خود دارد.

نکته‌ی دیگر، کوشش ویراستاران بخش انگلیسی مجموعه در آماده‌سازی متنی تخصصی و مرجع مطالعات اسلام‌شناسی است، به گونه‌ای که این دایرة‌المعارف با وجود بهره‌گیری از منابع و مدخل‌های شیعی در زمینه‌ی تاریخ و فرهنگ اسلام،‌ مرجعی صرفاً شیعی نیست.

تصویر جلد دایرة‌المعارف اسلامیکا

به بیان دیگر کوشش شده است،‌ جنبه‌ی مکمل مراجع موجود در آن‌ها لحاظ شود تا به نیازهای مخاطب غربی پاسخی متفاوت از سنت فرهنگ‌نویسی و جریان دایرة‌المعارف نویسی موجود در جهان اسلام که بر محور زبان عربی و مذهب اهل سنت و جماعت سامان یافته است، داده شود.

برای این منظور، ویژگی‌های اسلام شیعی با حساسیت‌هایی خاص با مجموعه‌ی تمدن اسلامی ـ که این سنت‌ها در درون آن پدید آمده‌اند و تشیع سهم و مشارکتی خلاق و الهام‌بخش در آن داشت و بی‌شک خود یکی از جلوه‌های آن بود ـ آمیخته شده است.

آقای سید کاظم موسوی بجنوردی، رییس موسسه‌ی دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی در مصاحبه‌هایی با روزنامه‌ی اعتماد ملی و سایت رسمی مرکز دایرة‌‌المعارف اسلامی به مناسبت انتشار جلد نخست دایرة‌المعارف اسلامیکا، درباره‌ی ایده‌ی اصلی برپایی مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی و انتشار دایرة‌‌المعارف در ایران، به احساس نیاز به تولید دانشنامه‌ای متفاوت در جهان اسلام (نسبت به دیدگاه مستشرقان و اسلام‌شناسان غربی) چنین گفته است:

«‌بعد از انقلا‌ب ضرورت این‌که خودمان راجع به فرهنگ خودمان بنویسیم احساس می‌شد و مرکز دایرة‌‌المعارف اسلا‌می ‌با همین نیت به وجود آمد تا بتوانیم فرهنگ ایرانی و اسلا‌می‌مان را خودمان معرفی کنیم».

وی ادامه می‌دهد: «دانشنامه‌هایی در این زمینه‌ها بنویسیم و به دنیا معرفی کنیم، تا دانشجویان، محققان و اساتید در داخل و خارج از کشور اطلا‌عاتی مستند از فرهنگ ایرانی و اسلا‌می ‌به‌عنوان مرجع در اختیار داشته باشند. این مهم است که خودمان معرف فرهنگ خودمان باشیم».

آقای بجنوردی درباره‌ی فکر ترجمه و انتشار دایرة‌المعارف به زبان انگلیسی از دو مقطع پی‌گیری این پروژه در دانشگاه کمبریج زیر نظر جان کوپر، و سپس همکاری با موسسه‌ی مطالعات اسماعیلی در لندن، پس از وقفه‌ای ۱۲ یا ۱۳ ساله چنین گفته است:

«خیلی مایل بودیم ترجمه انگلیسی دایرة‌‌المعارف اسلا‌می‌ به ثمر برسد. می‌خواستیم کار بزرگی که در دایرة‌‌المعارف اسلا‌می ‌فارسی انجام می‌شود، در سطح جهان هم در اختیار محققان و مخاطبان خاص خود، مخصوصاً خاورشناسان قرار بگیرد. ابتدا با مرحوم جان کوپر صحبت کردیم تا او سر‌ویراستاری ترجمه انگلیسی آن را برعهده بگیرد».

آقای بجنوردی در ادامه می‌گوید: «این استاد دانشگاه کمبریج، کار را در دفتر خودش شروع و در مدت دو سال حدود ۱۴۰ مقاله را ترجمه و ویرایش کرد. ولی فوت ناگهانی او وقفه‌ای در کار ایجاد کرد... توقف طولا‌نی بود، شاید حدود ۱۲ یا ۱۳ سال. هم مشکلا‌ت بودجه‌ای در کار وجود داشت و هم این‌که یافتن اساتیدی که بتوانند پروژه را به ثمر برسانند خیلی مشکل بود».

وی ادامه می‌دهد: «دایرة‌‌المعارف بزرگ اسلا‌می ‌همه علوم مربوط به تاریخ جهان اسلا‌م‌ را در برمی‌گیرد. از پزشکی و فیزیک تا فقه، اصول، فلسفه، موسیقی، معماری و همه هنرها. همه‌ی آن‌چه در حوزه‌ی فرهنگ جهان اسلا‌م قرار دارد، در این دایرة‌‌المعارف هست».

ایشان افزود: «برگرداندن این‌ها به زبان انگلیسی کار بسیار مشکلی است، چون متخصصان زیادی را می‌طلبد و دقت علمی ‌در آن حرف اول را می‌زند. در همین رابطه مذاکراتی را با موسسه‌ی مطالعات اسماعیلی لندن شروع کردیم».

درباره ی هزینه‌ی آماده‌سازی و انتشار این اثر ماندگار، آقای بجنوردی با اشاره به هزینه‌ی بالای چنین کاری، از همکاری با موسسه‌ی مطالعات اسماعیلی در لندن در بخش همکاری‌های علمی و تأمین مالی پروژه گفته است:

«‌آن‌ها پیشنهاد کردند دایرة‌‌المعارف بزرگ اسلا‌می‌ را به انگلیسی برگردانند. مذاکرات ما یکی، دو سال طول کشید و بالا‌خره منجر به عقد قراردادی شد تا کار با سرویراستاری ویلفرد مادلونگ، خاورشناس‌ و دکتر‌ فرهاد دفتری، رییس علمی ‌مؤسسه مطالعات اسماعیلی لندن شروع شود».

وی در ادامه افزود: «از جانب ما هم دکتر احمد پاکتچی و دکتر صادق سجادی دست اندرکار ساماندهی امر ترجمه شدند. برای این کار سازمانی در مرکز به وجود آمد و اکنون دو دفتر برای ترجمه دایرة‌‌المعارف بزرگ اسلا‌می ‌اختصاص داده شده است. تیمی ‌هم در موسسه مزبور در لندن تحت سرپرستی دکتر مادلونگ، فرهاد دفتری و دکتر رضا‌شاه کاظمی ترتیب داده شد تا کار را به سرانجام برسانند».

آقای بجنوردی در ادامه گفت: «همین‌قدر باید گفت گروه بزرگی در لندن مشغول این کار هستند که با پوند حقوق می‌گیرند. این کار دو، سه سال است که شروع شده و فکر می‌کنم صدها میلیون تومان برای آن هزینه شده است. هنوز هزینه‌ها را به‌طور کامل درنیاورده‌ایم ولی طبق قراردادی که با موسسه‌ی مطالعات اسماعیلی لندن داریم، قرار است ۶۰ درصد هزینه‌ها را آن‌ها بپردازند و ۴۰ درصد را مرکز ما».

وی ادامه داد: «البته این غیر از کاری است که بریل انجام می‌دهد. منظور من تولید خود اسلا‌میکا است که مخارج زیادی دارد. طبق قرارداد بناست بعد از چاپ اثر ۶۰ درصد از عواید متعلق به مرکز ما باشد و ۴۰ درصد بقیه برای موسسه مطالعات؛ یعنی عکس هزینه‌ای که انجام شده است».

آقای بجنوردی افزود: «البته بریل سهم صاحب اثر را خیلی کم درنظر می‌گیرد و شاید حدود ۱۰ درصد باشد که اگر فرض ۱۰ درصد درست باشد، شش درصد به ما تعلق می‌گیرد و چهار درصد به موسسه مطالعات. این را هم بگویم که ما روی فروش آن حساب نمی‌کنیم؛ چون اصلا‌ً موازنه‌ای میان هزینه‌ها و فروش این کتاب وجود ندارد».

آقای بجنوردی، سرویراستار نسخه‌ی فارسی دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، در‌باره‌ی اهمیت انتشار دایرة‌المعارف اسلامیکا گفته است:

«این مهم‌ترین اثری است که بعد از انقلا‌ب به دنیا عرضه می‌شود‌، اروپا، آمریکا و همه‌‌ی دنیا اسلا‌میکا را به زبان انگلیسی در اختیار می‌گیرند. این موضوع اعتباری برای جمهوری اسلا‌می‌خواهد بود، به‌ویژه که ویراستاران ترجمه انگلیسی اشخاص برجسته‌ای هستند و ناشر آن نیز معتبر است».

او در ادامه گفت: «...ترجمه و انتشار این اثر بزرگ به زبان انگلیسی و از سوی یک ناشر بزرگ اروپایی، تحول بزرگی در حوزه‌ی فرهنگ ایرانی و اسلامی و حوزه‌ی دانشنامه‌نگاری به‌شمار می‌آید... این ناشر (انتشارات بریل در هلند) نزدیک به ۳۰۰ سال است که آثار استشراقی را منتشر می‌کند و از این جهت در دنیا شهرت و مقبولیت زیادی دارد».

وی ادامه داد: «این‌‌که بریل پذیرفته این اثر را منتشر کند، خود مصداق اتوریته‌ی علمی‌ و نشان‌دهنده‌ی این است که اسلا‌میکا اثر بسیار مهمی‌ است و از سوی همه‌ی خاورشناسان مورد تأیید قرار دارد. آن‌‌هایی هم که با زبان فارسی و عربی آشنایی دارند، نوشته‌های خود را به این دایرة‌‌المعارف ارجاع می‌دهند و آن را مرجع می‌دانند. به همین دلیل بریل هم پذیرفت که ناشر ترجمه دایرة‌‌المعارف اسلا‌می ‌باشد».

گروه ویراستاران انگلیسی را مرجان افشاریان، ‌رحیم غلامی، سارا حاجی حسینی مسگر، استيفن هرتنشتاين، شهرام خداوردیان، ایزابل میلر، داریوش محمدپور و رکسان زند تشکیل می‌دهند.

این گروه زیر نظر ویلفرد مادلونگ و فرهاد دفتری و رضا‌شاه کاظمی (در لندن) ویراست نهایی اثر را به انجام رسانده‌اند. سید صادق سجادی، احمد پاکتچی به عنوان مشاور علمی (در تهران) و وندی رابینسون مشاور هماهنگ‌کننده (در لندن) با این گروه همکاری کرده‌اند.

امتیاز‌های نسخه‌ی انگلیسی نسبت به فارسی، تا حد زیادی مرهو‌ن تلاش‌های این گروه است که علاوه بر ترجمه‌ی متن از فارسی، بار به روز کردن مدخل‌ها و گاه نگارش مدخل‌ها و عنوان‌های جدید را بر دوش کشیده‌‌اند.

از این مجموعه‌ی ۱۶ جلدی، جلد نخست منتشر شده است، جلد دوم در حال ویرایش نهایی است و جلد سوم در دست ترجمه است.

جلد نخست دایرة‌المعارف اسلامیکا به ویراستاری فرهاد دفتری و ویلفرد مادلونگ، در ۸۴۸ صفحه، و به بهای ۴۹۹ یورو از سوی انتشارات بریل و همکاری موسسه‌ی مطالعات اسلامی در لندن روانه‌ی بازار شده است.

با توجه به قیمت بالای این اثر، باید آن را اثری نفیس شمرد که بیشتر آن را باید در بخش کتاب‌های مرجع کتابخانه‌ها جست‌وجو کرد.

با توجه به تفاوت‌های فراوان نسخه‌ی فارسی و انگلیسی، خالی از لطف نیست که گروهی از هم‌اکنون به فکر باز‌ترجمه‌ی آن به فارسی بر‌آیند.