محمد عابد الجابری، برنده جایزه ابن رشد

جایزه‌ی سال ۲۰۰۸ ابن رشد برای اندیشه‌ی آزاد به نویسنده و فیلسوف مغربی تبار «محمد عابد الجابری» داده شده است.

این جایزه در ۱۰ سال گذشته،‌ از سوی مؤسسه‌ای در آلمان که به پِژوهش‌های نوسازی جامعه‌ی عربی و نو اندیشی در جهان عرب می‌پردازد، به شماری از اندیشه‌وران، هنرمندان و فعالان عرصه‌های گوناگون سیاسی داده شده است. پیش‌تر محمد ارکون در سال ۲۰۰۳ و نصر حامد ابو زید در سال ۲۰۰۵ این جایزه را دریافت کرده بودند.

مؤسسه‌ی آزاد اندیشی ابن‌رشد (مؤسسة ابن رشد للفكر الحر)، بنا به نوشته‌ی پایگاه اینترنتی رسمی آن،‌ مؤسسه‌‌ عربی مستقلی است که در ۱۰ دسامبر ۱۹۹۸ مصادف با هشت‌صدمین سال‌مرگ ابن‌رشد و جشن پنجاهمین سالگرد اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر اعلام موجودیت کرده و در آلمان به ثبت رسیده است.

این مؤسسه، سالانه جایزه‌ای را به کسی یا کسانی اختصاص می‌دهد که گامی در راه پشتیبانی و نشر اندیشه‌ی آزاد دموکراتیک و دموکراسی و نوسازی و نوآوری در کشورهای عربی، و روشنگری در زمینه‌ی پیشتازان تمدن عربی و کوشندگان برای دگرگونی فکری و تکوین اندیشه و بیدارگری مردم برداشته باشند.

دهمین دوره‌ی این جایزه، با اعلام موضوع جایزه، پنجم ماه مه ۲۰۰۸ به صورت رسمی آغاز شد. این دوره به پرسش بنیادین «علت عقب‌ماندگی کشورهای عربی نسبت به کشورهای پیش‌رفته» اختصاص داشت.

مؤسسه با طرح پرسش‌هایی، جایزه‌ی دوره‌ی دهم خود را به متفکر یا پژوهشگری اختصاص داد که در پی چاره‌جویی و راه‌گشایی برای عقب‌ماندگی نهضت عربی (آزاد‌اندیشی) باشند.

در مقدمه‌ی این بیانیه‌ آمده: «طرح خیزش و روشنگری مدرن که از قرن ۱۹ میلادی به دست پیشتازان (اندیشه‌ی عربی) آغاز شد و به تعمیق شکاف تمدنی میان جوامع عربی و کشورهای پیش رفته انجامید؛ پیشتازانی که خود صاحبان رسالت (اجتماعی) در جوامع عربی بودند؛ و رسالتی که هدف آن، نوگرایی فکری و فرهنگی در زمینه‌ی آزادی، رواداری، اصلاح‌گری دینی و عدالت اجتماعی بود. آنان به همکاری مثبت با فرهنگ‌های دیگر و به گفت و گو و استمرار (سنت‌ها) ایمان داشتند؛ و نه انقطاع (فرهنگی).

محمد عابد الجابری

با وجود این‌که اسباب خیزش جنبش عربی نوین فراوان و آماده‌اند، چرا بسیاری از کشورهای غیر‌عربی جهان سوم در علم و معرفت و تولید ‌(از کشورهای عربی) پیش افتاده‌اند؟

چرا جوامع عربی بیش از آن‌که تولید کننده باشند، مصرف کننده‌اند؟

آیا این امر دلایل اقتصادی دارد یا علل تاریخی؟

آیا جوامع عربی و اسلامی شجاعت کاوش اصلاح‌گرانه را از دست داده‌اند؟

آیا نظام‌های حکومتی فاسد موجود به تنهایی مسؤول این عقب‌ماندگی‌اند؟

آیا دلیل این امر، ترس از بی‌هویتی در دنیای جهانی شده‌ی نوین است؟

آیا دلیل آن، به سبب عواملی است که نادانی جوامع عربی و اعتماد آنان بر نظام خانوادگی، قبیله‌ای و تقدیرگرا را فاش می‌کند؟

ما در میان جوامع دانش و معرفت نو - که به آزادی،‌ رواداری، برابری میان تمامی شهروندان در حقوق و تکالیف ایمان دارند و شهروند- انسان را در مرکز توجه و نظر جامعه و دولت قرار می‌دهند، در کجا قرار داریم؟

چرا جنبش روشنگری در کشورهایی که دانشمندانی بزرگ چون ابن رشد،‌ابن سینا و ابن خلدون از آن برخواسته‌اند، شکست خورده است؟»‌

در بیانیه‌ی مطبوعاتی این مؤسسه به مناسبت اعطای این جایزه به آقای جابری، دلیل اعطای جایزه، کوشش‌های علمی آقای جابری در نق و نقد فکر عربی و تأکید بر جایگاه مفهوم «عقل عربی»‌ و آسیب‌شناسی آن در زمینه‌های گوناگون فرهنگی، اخلاقی و سیاسی با رویکردی فلسفی ذکر شده است که در مجموعه‌ی آثار وی نمایان‌اند.

در این بیانیه بر نقش وی در تحقیق و باز نشر برخی آثار ابن‌رشد، دیدگاه خاص او در فهم هم‌دلانه‌ی میراث فکری و فرهنگی به گونه‌ای که هم‌زمان معاصر روزگار خود و روزگار ما باشد، ستوده شده است.

و در پایان آن آمده است که «تألیفات جابری، طرح فکری مستحکم و مشارکتی بزرگ در نوسازی اندیشه‌ی عربی معاصر به شمار می‌رود.»

در کنار کارنامه‌ی علمی و آثار وی،‌ به پیشینه‌ی سیاسی وی و کوشش‌های وی به عنوان مخالف نظام حاکم بر مغرب و زندانی شدن‌اش نیز اشاره شده است.

مبلغ جایزه سالانه‌ی ابن رشد ۲۵۰۰ یورو (به همراه هزینه‌ی شرکت در مراسم اعطاء‌ جائزه) است و این جایزه به‌صورت معمول در مراسمی در برلین به برندگان اهدا‌ می‌شود. آیین اعطای این جایزه در سال جاری، به سبب بیماری محمد عابد الجابری برگزار نشد.

لازم به یادآوری است که نام محمد عابد الجابری در پایگاه اینترنتی این مؤسسه در کنارعزيز العظمة، أدونيس، صادق جلال العظم و دیگران، در شمار حامیان فکری مؤسسه آمده است. هیأت داوران این جایزه امسال عبارت بودند از‌ خانم هلا رشید امون، ‌عبدالاه بالقزیز،‌ کاظم حبیب،‌ علی خلیفة الکواری و عبدالله الترکمانی.

محمد عابد الجابری،‌ متولد ۲۷ دسامبر ۱۹۳۵ است. وی دکترای دولتی خود در فلسفه را در سال ۱۹۷۰ از دانشگاه محمد پنجم رباط گرفت و اکنون استاد فلسفه و اندیشه‌ی اسلامی در دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه محمد پنجم در رباط (مقرب- مراکش) است.

مهم‌ترین اثر او، کتاب چهار جلدی نقد عقل عربی است که به شکل‌گیری و ساختار عقلانیت عربی و بررسی عقلانیت سیاسی و اخلاقی عربی اختصاص دارد و در خلال سال‌های ۱۹۸۴ تا ۲۰۰۱ به نگارش در‌آمده است.

وی از نیروهای نظام سلطنتی و اپوزیسیون قانونی مغرب به شمار می‌رود‌ و تا‌کنون دو بار به همین سبب، عضویت در فرهنگستان سلطنتی مغرب را رد کرده است. وی از سال ۱۹۸۱ به این سو با کناره‌گیری از فعالیت‌های سیاسی حزبی، به کار علمی صرف مشغول است.

وی پیشتر در سال ۱۹۸۸ جایزه‌ی بغداد، در سال ۲۰۰۵ جایزه‌ی پژوهش‌های فکری در دنیای عرب و در سال ۲۰۰۶ نشان ابن سینای یونسکو را دریافت کرده بود.

اما وی از پذیرش چندین جایزه‌ی رسمی یا دولتی عربی نیز سر باز زده است. جایزه‌ی ۱۰۰ هزار دلاری صدام در اواخر دهه‌ی هشتاد میلادی، جایزه‌ی ۲۵ هزار دلاری یونسکو در سال ۲۰۰۱، جایزه‌ی ۳۲ هزار دلاری حقوق بشر قذافی در سال ۲۰۰۲، از این شمارند.

آقای جابری در گفت و گویی با شبکه‌ی العربیه که ۲۴ اکتبر از این شبکه پخش می‌شود، گفته است که در سال‌های گذشته، دو جایزه‌ی هیأت حقوق بشر قذافی و صدام حسین را از آن رو رد کرده است که جایزه‌ی صدام، ربطی به تخصص او در فلسفه نداشته و با اصرار طرف عراقی بر گنجاندن بخش فلسفه در این جایزه برای اعطاء آن به وی، این امر را ساختگی شمرده و نپذیرفته است.

در مورد رد جايزه‌ی حقوق بشر قذافی، وی گفته است که مسأله‌ی حقوق بشر، مجال رهبران سیاسی نیست و به علاوه، او بر خلاف کسی مانند نلسون ماندلا - که پیشتر این جایزه را دریافت کرده است- در زمینه‌ی حقوق بشر فعالیتی نداشته است.

پاره‌ای دیگر از آثار آقای الجابری، افزون بر نقد عقل عربی عبارتند از: عصبیت و حکومت: نشانه‌های نظریه‌ای ابن خلدونی در تاریخ اسلام (پایان نامه‌ی دکتری)، درآمدی بر فلسفه‌ی علوم، ما و میراث فکری: خوانش‌هایی امروزین از میراث فلسفی، گفتمان معاصر عرب، میراث فکری و مدرنیته (نوگرایی)، مسایل اندیشه‌ی معاصر، دموکراسی و حقوق بشر،‌ دین و دولت و سازگاری شریعت، مسأله‌ی هویت: عربیت، اسلام و غرب، گفت و گوی شرق و غرب (در گفت و گو با حسن الحنفی).

برخی از این کتاب‌ها به زبان‌های گوناگون از جمله فارسی، فرانسوی، ترکی، ‌انگلیسی،‌ایتالیائی، اسپانیائی، پرتغالی، ژاپنی و اندونزیائی برگردانده شده‌اند. به تازگی نیز کتاب‌هایی در زمینه‌ی قرآن‌شناسی از آقای جابری منتشر شده‌ که درآمدی بر قرآن: آشنایی با قرآن (۲۰۰۶) و فهم قرآن: تفسیر واضح بر اساس ترتیب نزول- در دوجلد‌ ‌(۲۰۰۷ و مارس ۲۰۰۸) نام دارند.