«اختلاف ایران و آژانس عمیق‌تر شده است»

فرنگیس محبی

شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از روز دوشنبه در وین تشکیل جلسه می‌دهد تا گزارش اخیر یوکیو آمانو، مدیر کل آژانس درباره برنامه هسته‌ای ایران را بررسی کند.

در این مورد با الهه محتشم پزوهشگر منع گسترش تسلیحات اتمی در مرکز سیاست خارجی لندن که قبلا به دعوت جمهوری اسلامی از تاسیسات هسته‌ای ایران بازدید کرده گفتگو کردم.

به گفته مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ابهامات درباره برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران هم‌چنان باقی است. از سوی دیگر مقامات جمهوری اسلامی هم همواره تأکید کرده‌اند که برنامه‌های اتمی ایران صلح‌آمیز است و هدف نظامی ندارد. چه عواملی در این میان باعث می‌شوند که ابهام هم‌چنان باقی بماند؟

مساله‏ی اساسی این است که آیا آژانس بین‏المللی انرژی اتمی این حق را دارد که در ارتباط با مسائل موشک‏سازی، حتی اگر به کلاهک‏های اتمی برگردد، از ایران سؤال کند یا نه؟

تفسیر ایران از قوانین آژانس انرژی بین‏المللی و قراردادی که دولت ایران سال ۱۹۷۴ در زمان شاه با آژانس امضا کرده، این است که آژانس چنین حقی را ندارد. اما تفسیری که آمانو روی این قوانین می‏گذارد، از تفسیری که البرادعی داشت، خیلی فراتر می‏رود. یعنی در حقیقت، بحث بر تفسیر قوانین و قراردادهایی است که ایران با آژانس امضا کرده است.

آن‌گونه که از سوی کشورهای ۵+۱ هم بارها اعلام شده است، هر نوع حرکت اتمی با هدف نظامی از سوی ایران از نظر آژانس غیرقانونی است. اما با توجه به این که می‏گویید، بحث بر سرتفسیر از قوانین است، چرا ایران نگرانی خود را از شیوه‏ی تفسیر آقای اومانو روشن اعلام نمی‏کند؟

اتفاقاً ایران در نامه‏ای که دو روز پیش به آژانس نوشت، تمام این مسائل را مطرح کرده است. البته ایران نگفته که دارد موشک‏های حامل کلاهک‏های اتمی می‏سازد، ولی مطرح کرده که طبق قراردادهایی که امضا کرده‏ است، آژانس حق ندارد بر سر مسائل موشک‏سازی یا کلاهک‏های موشک‏‏‏ها، چون مسائل نظامی هستند، دخالت کند.

الهه محتشم پزوهشگر منع گسترش تسلیحات اتمی در مرکز سیاست خارجی لندن که قبلا به دعوت جمهوری اسلامی از تاسیسات هسته‌ای ایران بازدید کرده است

البته به نظر من، به عنوان یک کارشناس که این مسائل را دنبال کرده‏ام و این قرادادها را خوانده‏ام، نظر ایران تا حد زیادی درست است که قراردادی که ایران در سال ۱۹۷۴ امضا کرده است، فقط می‏گوید آژانس حق دارد مقدار مواد اتمی را در ایران مورد شمارش و بازرسی قرار بدهد. تا زمانی هم که ایران قرارداد الحاقی منع سلاح‏های هسته‏ای را امضا نکرده، آژانس حق بازرسی این چیزها را ندارد.

البته باید در نظر بگیریم که سازمان ملل تا کنون چندین قطعنامه بر علیه ایران صادر کرده که طبق آن‏ها ایران اجازه ندارد هیچ نوع فعالیت هسته‏ای، حتی در مورد موشک‏ها انجام بدهد. اما از طرفی، ایران قطعنامه‏های صادر شده از سوی سازمان ملل را قانونی نمی‏داند و نمی‏پذیرد.

بنابراین مساله برمی‏گردد به تفسیر؛ یعنی آیا آژانس بین‏المللی می‏تواند فراتر از قراردادی که ایران سال ۱۹۷۴ امضا کرده، به ایران برود یا نه؟ آیا بر مبنای قطعنامه‏های سازمان ملل بر علیه ایران که کلاهک‏های موشکی را نیز شامل می‏شود، آژانس می‏تواند در این حد پیش برود یا نه؟

ایران می‏گوید که آژانس این اجازه را ندارد و حاضر است با آژانس فقط در حد قرارداد سال ۱۹۷۴ همکاری کند و قطعنامه‏های سازمان ملل بر علیه خود را به هیچ وجه قبول ندارد و حاضر نیست به سؤالات آژانس بین‏المللی انرژی هسته‏‏ای در آخرین گزارش این آژانس پاسخ بدهد.

این موضوع جدیدی را باز می‏کند؛ شما می‏گویید جمهوری اسلامی ایران طی نامه‏ای به برخورد آژانس اعتراض کرده و گفته است که طبق قراردادشان با آژانس، اجازه‏ی نصب کلاهک‏های اتمی بر روی موشک را هم دارند. ...

البته باید این را توضیح بدهم که ایران نگفته اگر بخواهد می‏‏تواند کلاهک‏های هسته‏ای را هم بسازد و اصلا حرفی از کلاهک هسته‏ای نزده است. فقط گفته که اگر بخواهد کلاهک عادی غیرهسته‏ای روی موشک‏های‏اش بسازد، می‏تواند این کار را بکند. برای این که هیچ قوانین بین‏المللی در مورد موشک‏ها امضا نکرده و اصلا چنین قراردادهایی هم وجود ندارند.

اما خانم محتشم، آژانس در مورد کلاهک غیراتمی صحبتی نکرده است که مقامات ایرانی بخواهند به آن اعتراضی داشته باشند. گزارش آژانس مبنی بر ساختن کلاهک اتمی برای نصب روی موشک‏ها از سوی ایران است. پس چه لزومی دارد که ایران به نصب کلاهک‏های غیراتمی برروی موشک‏هایش که اصلا در گزارش اخیر آژانس در مورد آن صحبت نشده، اعتراض کند؟

بله شما درست می‌گویید. اما ایران می‏گوید که آژانس اساسا در مورد کلاهک‏های اتمی و غیر اتمی نمی‏تواند از ما سؤال کند و معتقد است که تمام سؤالات را پیش از این جواب داده است.

آخرین بار در سال ۲۰۰۸ ایران و آژانس با هم به توافقی رسیده بودند که بر مبنای آن، ایران به یک سری سؤال‌ها جواب بدهد. ایران می‏گوید به همه‏ی این سؤال‏‏ها، از جمله سؤال‏هایی که در ارتباط با اتهاماتی که در مورد ساختن کلاهک‏های اتمی به ایران زده شده بود، پاسخ داده است و حرف اضافه‏ای در این زمینه ندارد.

ایران می‌گوید که طی این دو سال هیچ فعالیت هسته‏ای نداشته است؟ منظور این است؟

ایران می‏گوید جوابی که در سال ۲۰۰۸ به آژانس داده، تغییری نکرده است و اضافه بر آن‏، چیزی برای گفتن ندارد و معتقد است آژانس یک سری کلی‏گویی‏ها می‏کند که اصلا صلاحیت آن را ندارد.

بنابراین ایران می‏گوید کاری بر خلاف قوانین بین‏المللی انجام نداده است. علاوه بر این، ایران مدعی است که مدارک آژانس بین‏المللی در این زمینه و اتهاماتی که در مورد این کلاهک‏های اتمی به او زده شده است، همه جعلی هستند.

یعنی ایران ادعا دارد که آژانس بین‏المللی انرژی هسته‏ای مدارک ساختگی درست کرده است؟

نه این که خود آژانس این مدارک را درست کرده باشد، اما مدارک ساختگی در اختیار آژانس گذاشته شده است.

در این‏جا این سؤال پیش می‏آید که وقتی مقامات ایرانی تا این حد نگران مدارک ساختگی‏ای هستند که ممکن است در اختیار آژانس بین‏المللی انرژی اتمی قرار بگیرد، چرا اجازه‏ی بررسی و بازرسی کامل از سوی نمایندگان این آژانس را در ایران نمی‏دهند؟

ایران می‏گوید که اگر پرونده‏ی ایران که در حال حاضر به شورای امنیت سازمان ملل فرستاده شده، به آژانس بین‏المللی انرژی‏ اتمی برگردد، حاضر است همکاری‏های بیشتری با آژانس انجام بدهد. ولی تا زمانی که این پرونده برنگشته است، قانوناً مجبور نیست کاری انجام بدهد. چون ایران معتقد است که پرونده‏اش به طور غیرقانونی به شورای امنیت فرستاده شده است.

ایران می‏گوید که سال ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ اجازه‏ی بازرسی‏هایی را به آژانس داده است. البته نه به صورت کامل که آژانس خواهان آن است که همه‏جا را بتوانند بازرسی کنند. ولی آژانس در چند سایت که کارهای نظامی غیراتمی انجام می‏شود، بازرسی‏هایی به عنوان بازرسی‏های سرزده انجام داده است. ایران می‏گوید اجازه‏ی این بازرسی‏ها را داده است و دیگر نمی‏خواهد این اجازه را بدهد. مگر این که پرونده‏ی ایران از شورای امنیت به آژانس برگردد.

با توجه به این که ایران حاضر به همکاری بیشتر با آژانس نیست و با توجه به اعلام آمادگی روسیه با کشورهای غربی برای کار روی دور جدید تحریم‏ها علیه ایران، احتمال دارد تصمیمات تنبیهی‏ شدیدتری در جلسه‏ بعدی کشورهای ۵+۱ علیه ایران گرفته شود؟

این‏ها مسائل سیاسی پیچیده‏ای هستند که فقط به مسائل تکنیکی برنمی‏گردند. چون هم از جانب ایران و هم از جانب کشورهای غربی، مساله سیاسی شده است. اگر ایران اجازه می‏داد که بازرس‏های سازمان انرژی اتمی مانند گذشته، به ایران بیایند شاید می‏توانست در حل یک سری مسائل خیلی کمک کننده باشد. اما متاسفانه در ایران این مسائل حالت سیاسی به خود گرفته و این کار انجام نمی‏شود.

از طرف دیگر در میان کشورهای گروه ۵+۱ نیز بر سر این مساله اختلاف وجود دارد. برخی از این کشورها معتقدند که صدور قطعنامه‏ی جدید بر علیه ایران فایده‏ای ندارد و کشورهای دیگری صدور قطعنامه‏های جدید را وسیله‏ای برای تحت فشار قراردادن بیشتر ایران می‏دانند. به نظر من، بعید به نظر می‏رسد که این کشورها در نشست بعدی‏شان بتوانند به نتیجه‏ای برسند.

باید این را هم در نظر گرفت که تلاش برای جلوگیری از پیشرفت برنامه‏های هسته‏ای ایران از سال ۱۹۹۵ آغاز شده و امریکا آن زمان به تنهایی در این جهت حرکت کرد. آن زمان اروپایی‏ها به خاطر روابط اقتصادی‏ای که با ایران داشتند، حاضر نبودند در این زمینه با امریکا همکاری کنند.

اما از آن زمان تا کنون ایران حتی در مورد مسائل هسته‏ای پیشرفت هم کرده است. سال ۱۹۹۵ ایران حتی یک سانتریفیوژ هم نداشت. اما امروز حدود ۴۰۰۰سانتریفیوژ دارد می‏گردد و ۴۰۰۰تای دیگر هم مورد استفاده قرار گرفته است. بنابراین من فکر نمی‏کنم، حتی اگر این کشورها هم به نتیجه‏ای برسند، قطعنامه‏های جدید بتوانند مؤثر باشند.

خانم محتشم، شما جزو کارشناس‏هایی هستید که به دعوت مقامات جمهوری اسلامی از تاسیسات اتمی ایران بازدید کرده‏اید. نظر شما چیست؟ به نظر شما، برنامه‏های هسته‏ای ایران در چه مرحله‏ای است؟

من فکر می‏کنم ایران حتما مشکلاتی برای به دست آوردن مواد مورد نیاز برای استفاده در راکتور تهران دارد. ولی اگر این مواد را در اختیارش نگذارند می‏تواند این مشکلات را حل کند. این مشکلات در حدی نیستند که بعد از مدتی تمرین نتواند آن‏ها را حل کند. یعنی اگر با ایران راه نیایند و مواد مورد نیاز را به او ندهند، فکر نمی‏کنم ایران با مشکل خیلی عظیمی برای انجام این کار مواجه باشد.

الهه محتشم: «ایران حاضر نیست به سؤالات آژانس بین‏المللی انرژی هسته‏‏ای در آخرین گزارش این آژانس پاسخ بدهد.»

بنابراین درست نیست که بگوییم ایران نمی‏تواند بیشتر از این جلو برود. زیرا ایران طی این چند سال ثابت کرده که توانسته است مقدار زیادی از مشکلاتی را که با سانتریفیوژها داشته، حل کند.

بر این اساس، من همیشه به کشورهای غربی توصیه کرده‏ام که مذاکرات با ایران را زودتر شروع کنند و مواد مورد نیازش را به او بدهند تا بتوانند روی تصمیم‏گیری‏های ایران تاثیر داشته باشند. چون اگر بخواهند ایران را کنار بزنند، ایران بعد از مدتی می‏تواند همه‏ کارهای‏اش را خودش انجام بدهد.

در این سفری که به ایران داشتید قادر شدید که ازتمام تاسیسات هسته ای ایران بازدید کنید یا تنها آن تاسیساتی را که آنها برای شما نعیین کرده بودند؟

نه من فقط تاسیسات برای ساخت یورونیوم هوکسوفراید که در اصفهان بود دیدم که گزارش طولانی هم در ساندی تایمزسال ۲۰۰۵ چاپ کردم که دقیقا کجاها رفتم و چه چیزهایی را دیدم و با چه کسانی صحبت کردم. متاسفانه موفق نشدم تمام تاسیسات ایران را ببینم. البته درسفر دیگری قادر شدم سازمان انرژی اتمی ایران و راکتور اتمی تهران را ببینم و با دانشمندان اتمی ایران صحبت کردم.

با چه مقاماتی در ایران در این مورد صحبت کردید. آبا با آقای احمدی نژاد هم ملاقاتی داشتید؟

نه من با خود آقای احمدی نژاد ملاقانی نداشتم ولی با برادر ایشان در همان مقر ریاست جمهوری ملاقاتی داشتیم که یکی از دانشمندان اتمی ایران هم حضور داشتند. در مورد مسائل کلی و تصمیم‌گیری‌ها و این‌که مسائل اتمی در ایران چطور انجام میشود صحبت کردیم و جزییات آن را در گزارشی که در ماه ژوئن ۲۰۰۷ برای پارلمان انگلیس نوشتم توضیح دادم.

همین‌طور هم صحبتی داشتم با دکتر حسن روحانی که مسوولیت مسائل اتمی را در ایران داشتند که جزئیات آن هم دراین گزارشی که به پارلمان دادم آمده است.

چطور شد که از شما دعوت کردند برای بازدید از تاسیسات اتمی ایران؟

من با سازمان مطالعات استراتژی در انگستان کارهای تحقیقاتی و آکادامیک انجام می‌دادم و با رئیس آن سازمان با هم دعوت شدیم که خود ایشان هم قبلا بازرس سازمان ملل بودند و با هم به ایران رفتیم که قسمتی از کارهای تحقیقاتی ما بود.

اگر ایران در حال ساخت کلاهک‌های اتمی بر روی موشک و یا تجهیزات اتمی نظامی دیگر آن‌طور که ادعا می‌کنند نیستند چرا حتا این حساسیت را داشتند که شما و همکارتان که قصدتان اکادامیک و پزوهش بوده از تاسیساتی که مایل بودبد بازدید کنید؟

اتفاقا من هم همین را در ملاقاتی که با مقامات ایرانی داشتم مرتبا تذکر می‌دادم که اگر این‌ها از افرادی مثل ما که آکادمیک هستیم و به مسائل سیاسی کاری نداریم بیشتر دعوت بکنند و اجازه دهند که قسمت‌های مختلف را بازدید کنیم و ببینیم خیلی به منفعت‌شان هست. این را هم در نوشته‌های‌ام و هم در دیدارهای‌ام با مقامات ایرانی مطرح کردم.