زندگی واقعی آیت‌الله منتظری، پس از مرگ اوست

حسین علوی

به نظر بسیاری از تحلیل‌گران، دیدگاه‌ها و مواضع آیت‏الله منتظری، چه در ارتباط با حقوق بشر، چه در ارتباط با استفتاءهایی که در مورد مسائل دینی از ایشان می‏شد، نگاه متفاوتی بود که می‏توان گفت حتی در حوز‏ه‏ی روحانیت سنتی نیز از جهت داشتن فکر باز نسبت به مسائل دینی خیلی تاثیرگذار بود. تقی رحمانی، پژوهش‌گر مسائل دینی در باره‌ی این نقش و تاثیر آیت‌الله منتظری می‌گوید:

به نظر من در ۱۰۰ سال اخیر هرچند اشخاصی مانند علامه‏‏ طباطبایی یا مرحوم مطهری و از همه شاخص‏تر، صالحی نجف‏آبادی را داشته‏ایم؛ اما هیچ‏کدام از این افراد مرجع تقلید نشدند.

در تفکر سنتی، مرجعیت جایگاه خاصی دارد. او می‏تواند حکم صادر کند، فتوا بدهد و در عین حال برخی نظریاتش می‏تواند از سوی مقلدانش به اجرا دربیاید. از سوی دیگر می‏تواند بر ساختار قدرت تاثیر بگذارد.

آقای منتظری سابقه‏ی طولانی در مبارزه‏ی سیاسی بر علیه نوعی استبداد سیاسی، به نام استبداد سلطنتی داشت.

ایشان بعد از سال ۱۳۶۴ به تدریج نظریه‏ی ولایت فقیه را بر نظریه مردم مبتنی کرد. یعنی مشروعیت حکومت از سوی مردم است. ایشان این نظریه را آرام آرام در درس‏های ولایت فقیه در قم پرداخت و به نوعی آن را تدوین کرد.

در همان سال‏ها نیز، یعنی در مهر یا آذر ۱۳۶۰ به دو چیز انتقاد کرد. یکی اعدام‏های بی‏رویه و دیگر اینکه اظهار داشت که در درون سران سپاه پاسدارن بر سر مساله‏ی جنگ باید وحدت وجود داشته باشد و نه اختلافات گوناگون، که این مسئله در بیانیه اش هم وجود داشت.

شاخص‏تر از آن ، موضع ایشان در همان زمان در مورد زندانیان سیاسی و نحوه‏ی برخورد با آنان بود. من خودم برخورد خوب نماینده‏ی ایشان را در زندان، در دورانی که آقای لاجوردی زندانبان بود و بعدها که دیگران زندانبان شدند را به یاد دارم.

ایشان همواره با اعدام‏های بی‏رویه‏ی مخالفین مخالف بود و حتی وقتی پسرش در انفجار هفت تیر کشته شد، باز هم از حقوق مخالفین دفاع می‏کرد.

این ویژگی آیت‏الله منتظری، وقتی از قدرت جدا شد، با توجه بیشتری به حوزه‏ی عمومی مطرح شد؛ به خصوص پس از سال ۱۳۶۷ که از اعدام‏های بی‏رویه انتقاد کرد. ایشان در آخرین مواضع خویش حتی از حقوق شهروندی بهاییان، با وجودی که اعتقاد آنان را قبول نداشت، دفاع کرد.

آیت‏الله منتظری نقش احزاب سیاسی را به‏شدت مؤثر می‏دانست و در آخرین نظریاتی که در مورد حکومت و ولایت فقیه ابراز کرد، معتقد بود که فقیه باید بیشتر در امور تخصصی‏ شرعی خودش نظر بدهد و امور دیگر را باید متخصصین انجام بدهند.

ضمن این که من با نظریه‏ی ولایت فقیه ایشان مرز دارم، آن‏چه برایم مهم است، این است که او در بخشی از آرای مدنی، نگاه به حقوق شهروندی، نشان دادن روح تساهل و مدارا، حتی شاید از خیلی از روشنفکران این دوره نیز سرآمد باشد.

از این لحاظ، در درون حوزه‏ی علمیه قم نیز به خاطر مقام مرجعیت‏اش، بعدها ویژگی خاصی پیدا خواهد کرد و به نظر من، زندگی واقعی او بعد از مرگش شروع شده است.

تقی رحمانی می‌گوید آرای آیت‌الله منتظری، آرایی است که می‏تواند با تعامل با روشنفکران، بسیاری از معضلات دموکراسی در ایران را حل کند

با توجه به این که شخصیت آقای منتظری آمیخته‏ای از شخصیت دینی، شخصیت سیاسی و همان‏طور که اشاره کردید، شخصیتی مدافع حقوق بشر بود، تاثیر این جنبه‏های شخصیت ایشان را در حوزه‏های علمیه چگونه ارزیابی می‏کنید؟

الان در درون حوزه‏ی علمیه، به‏روزترین جریان‏ها، جریان‏های متاثر از ایشان هستند. مانند مجمع مدرسین حوزه‏ی علمیه‏ی قم که اکثرا شاگردان ایشان هستند. از جمله آقای ایاضی، آقای کاملان، آقای حسینی و امثالهم. عقلانی‏ترین بحث‏ها را افراد نزدیک به ایشان مطرح کرده‏اند.

مرحوم صالحی نجف‏آبادی در کتاب «جهاد» خود تصریح کرده است که حتی در دوران پیامبر نیز جهاد ابتدایی نداریم.

آرای آقای منتظری و هم‏چنین نزدیکان ایشان، آرایی است که می‏تواند با تعامل با روشنفکران، بسیاری از معضلات دمکراسی در ایران را به لحاظ بینشی و فقهی تا حدود زیادی حل کند و ما را به جامعه‏ای با حقوق شهروندی مدرن نزدیک کند. ضمن این که تفکرات مذهبی، چه سنتی و چه نوگرا ، روی عقاید خود بمانند.

از نظر من، ایشان یک فقیه و اصلاح‏گر بود که سعی می‏کرد با تحول تدریجی جامعه را به این سمت حرکت دهد.

اشاره کردید که حیات سیاسی و دینی آقای منتظری، به نوعی پس از مرگ ایشان آغاز می‏‏شود. از این نظر تاثیر ایشان را بر جنبش اجتماعی‏ای که الان در اشکال مختلف در ایران جریان دارد، چگونه می‏بینید؟

ایشان در دوران زنده بودنش شکل خاصی از انسانیت را نشان داد که با هیچ‏کدام از کسانی که در قدرت‏ هستند، شاید راحت نتوان مقایسه کرد. ایشان آن‏قدر تواضع داشت که پاسخ یک دختر زندانی را می‏داد و با خلوص نیت نیز این کار را می‏کرد.

در آخرین دیداری که برای تقدیم تندیس حقوق بشر کوروش با آیت‏الله منتظری داشتیم، ایشان ضمن پذیرفتن آن، سخنانی را نیز مطرح کرد و ضرورت حکومت را بر اجرای یک سری احکام اسلامی دانست و گفت اگر نتوان آن را اجرا کرد، خود حکومت نمی‏تواند بهانه باشد و تاکید داشت که حکومت باید به خواست مردم باشد.

آیا می‏توان این سخنان ایشان را نقدی بر نظریه‏ی ولایت فقیه که خود ایشان از ابتدا، یکی از واضعان آن بود، دانست؟

ایشان در نظریه‏ی ولایت فقیه دچار تعدیل شد، اما آن را تغییر نداد. ایشان در آخرین نظریات خود در این زمینه معتقد بود که فقیه باید اعلم باشد، در حوزه‏ی علمیه‏ی قم باشد، صرفا نیز در مسائل تخصصی شرعی و دینی نظر بدهد و نه در مسائل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی؛ بلکه این مسائل را باید به متخصصان بسپارد. این آخرین نظر ایشان در مورد ولایت فقیه بود.

من معتقدم که دمکراسی امری است که خُرد خُرد می‏آید. نگاه ایشان به حقوق شهروندی و ترسیم بیت‏هایی از جامعه‏ی مدنی، خیلی مهم‏تر از کلان روایت‏هایی است که ما ممکن است بدهیم. ولی کلان روایت‏هایی که اجرای آن‏ها به راحتی مقدور نیست. در غرب نیز جمهوری دمکراتیک و امثال آن، یک شبه به دست نیامده است، بلکه بیت بیت‏های کوچکی ساخته شده تا به آن کلان رسیده است.

از منظر من، مواضع شهروندی و دفاع آقای منتظری از حقوق مخالف، دارای یک مساله‏ی مهم و استراتژیک‏تری هم بود، یعنی این روش ما را زودتر به دمکراسی می‏رساند تا کلان‏روایت‏هایی که مشخص نیست چقدر قابل اجرا باشد.