مخرج مشترک خاتمی و شریعتمداری

واروژ میناسیان

هفته‌گذشته و در تحولی کم‌سابقه محمد خاتمی رییس‌جمهوری پیشین و حسین شریعتمداری سردبیر روزنامه محافظه‌کار کیهان در اظهاراتی که ناشی از نگرانی آن‌ها بود به مسئولان و دست‌اندرکاران حفظ و ترویج اندیشه‌های آیت‌الله خمینی هشدار دادند که در برابر «تحریف‌های» صورت گرفته در اندیشه‌ها و افکار بنیانگذار جمهوری اسلامی سکوت خود را بشکنند.

جای تردید نیست آن‌چه‌که محمد خاتمی از اندیشه‌های آقای خمینی برداشت می‌کند با آن‌چه‌که حسین شریعتمداری نگران تحریف آن است، تفاوت شگرفی دارد.

پرداختن به دیدگاه و برداشت‌های هریک از نمایندگان جریان معتدل و رادیکال در جمهوری اسلامی از اندیشه‌های آقای خمینی، بحث اصلی این نوشتار نیست. آن‌چه‌که بر اهمیت رفتار مشابه و سرشار از نگرانی خاتمی وشریعتمداری افزوده است، نگاه قدسی و لایتغییر به اندیشه‌های مردی است که روزگاری پیش از این، انقلابی را رهبری و نظامی را بنیان نهاده است.

با در نظر گرفتن تمام اختلاف دیدگاه‌های این دو نفر در نظام فکری و اندیشگی، باید این واقعیت را پذیرفت که هر دوی اینان در تصلبی ناشی از استیلای سنت و مذهب، نگران دوری از اندیشه‌های یک روحانی سیاست‌پیشه هستند. اگر حسین شریعتمداری با انگیزه‌ای آمیخته با ایدئولوژی و سیاست، فریاد انحراف از اندیشه‌های بنیان‌گذار جمهوری اسلامی را سرمی‌دهد، خاتمی در ساختاری فکری‌ آغشته با ایدوئولوژی و مرشدمحوری که خود را در کسوت روحانیون مبارز شارح اندیشه‌های آقای خمینی می‌داند نگران تحریف اندیشه‌های وی است.

فارغ از آن‌چه‌که خاتمی و شریعتمداری نگرانش هستند، باید پرسید که چرا در سنت فکری این دونفر و سایر وفاداران به آرمان‌های انقلاب اسلامی، اجتهاد در اندیشه‌های بنیان‌گذار انقلاب تقریبا ناممکن است؟

هرچند باید اشاره کرد که پس از مرگ وی، آیت‌الله خامنه‌ای و جمهوری اسلامی به اقتضائاتی از بسیاری از آرمان‌های وی چشم پوشی کرده‌‌اند.

آن‌چه‌که امروز از زبان آقای شریعتمداری و خاتمی شنیده می‌شود در واقع ترسیم هاله‌ای از قدسیت بر گفتار، رفتار و اندیشه‌های فردی است که نقد و انکار آن می‌تواند منجر به تکفیر و خروج از دایره دوست‌داران انقلاب تفسیر شود.

بستن باب نقد و فکرورزی در اموری که مذهب و سیاست در ایران مجوز ورود به آن را جایز نمی‌شمارند، دقیقا نتیجه همین رفتار است که پیش از این بارها در سخنان وفاداران جمهوری اسلامی دیده شده و می‌شود.

تجربه ۳۰ سال حاکمیت مطلق مذهب بر رفتار و کردار سیاست‌مداران و وفاداران به انقلاب اسلامی تقریبا همان نگرانی است که از زبان آقای خاتمی و شریعتمداری شنیده می‌شود.

این درست شعبه‌ای از اندیشه‌های مذهب تشیع است که خود را ناجی بشریت می‌داند و در اندیشه صدور انقلاب است. رگه‌‌های بسیار شفاف و روشنی از این اندیشه را می‌توان در گفتار صریح محمود احمدی‌نژاد جست که با اعتقادی راسخ به‌دنبال اصلاح جامعه بشری است.

هرچند بین اندیشه‌های آقای خاتمی و آرمان‌های «جهانشمول»‌ آقای احمدی‌نژاد و شریعتمداری نمی‌توان قرابیتی (حداقل در نحوه اجرا و بیان) یافت، اما نباید از این نکته هم غافل بود که اگر آقای خاتمی خود را مقید به گفتار‌ها و اندیشه‌های آقای خمینی می‌داند، نباید در ابعادی از اندیشه‌های بنیانگذار جمهوری اسلامی که هم اکنون از سوی رییس‌جمهوری ایران در حال ارائه به جهانیان است نگران باشد.