دبیرکلی که نامحبوب مرد

منیره برادران

هفته‌ی گذشته خبر درگذشت کورت والدهایم نام وی را، که در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی در صدر روزنامه‌ها بود، بار دیگر به رسانه‌ها کشاند.

شهرت کورت والدهایم با فعال کردن نقش سازمان ملل در بحران‌های جهانی و مهم‌تر از آن با نقش‌آفرینی در یکی از بحران‌های سیاسی بعد از جنگ جهانی دوم در اتریش درآمیخته است؛ شهرتی اما نه همیشه مثبت.

در دهه‌ی ۷۰ میلادی (از ۱۹۷۲ تا ۱۹۸۱) والدهایم دو دوره دبیرکلی سازمان ملل را بر عهده داشت. یعنی سال‌هایی که جنگ‌های گاه‌به‌گاه منطقه‌ای در آفریقای جنوبی، آنگولا، بنگلادش، ویتنام، قبرس و خاورمیانه پایان‌ناپذیر به نظر می‌رسیدند. سیاست‌های کورت والدهایم در راستای برقراری صلح خوش‌آیند آمریکا و اسراییل نبود. موضع‌گیری علیه بمباران ویتنام شمالی، دفاع از حضور یاسرعرفات در مجمع عمومی سازمان ملل، مخالفت با سیاست گتوسازی اسراییل و محکوم کردن تجاوز نظامی این کشور به لبنان خشم آمریکا و اسراییل را علیه وی برانگیخت.

کورت والدهایم؛ همراهی با جنایت

اما به زودی حیثیتی که والدهایم با اقدامات خود در سازمان ملل کسب کرده بود، با برملا شدن سابقه‌ی همکاری او با نازی‌ها متزلزل شد. وی در تمام سال‌هایی که در عرصه‌های مختلف سیاسی فعال بود و حتی در زندگی‌نامه‌اش در این مورد سکوت کرده بود. او به عنوان افسر ارتش آلمان در جنگ جهانی دوم در شوروی، یوگسلاوی و یونان خدمت کرده و نمی‌توانسته از جنایت‌ها بری بوده باشد. با برآورد کمیسیون تاریخی بین‌المللی، که برای بررسی دوره‌ی خدمت افسری والدهایم تشکیل شد، گرچه محتملا خود او به‌طور مستقیم در فرستادن یهودیان به آشویتس دست نداشته، اما نمی‌توانسته از آنها بی‌اطلاع بوده باشد. قطارهای مرگ به‌سوی آشویتس و قتل عام پارتیزان‌ها و مردم غیرنظامی در یوگسلاوی در همان زمان و در همان حوزه‌ای اتفاق افتاده بود که کورت والدهایم در ارتش خدمت می‌کرده است.

والدهایم جنایتکار جنگی محسوب نمی‌شده اما آگاهی از جنایت‌ها و همراهی با عاملان آنها قابل انکار نبود. این انتظار برحق مردم اتریش و حتی جهانیان بود که صدراعظم و دبیرکل سابق سازمان ملل مسئولیت خویش را در همراهی با جنایت بپذیرد. اما والدهایم نه تنها سکوت کرده بود بلکه بعد از روشن شدن حقیقت، تلاشی در جهت توضیح و پوزش‌خواهی نکرد. وی حتی با اظهار نظرهایی چون «من فقط وظیفه‌ام را انجام داده‌ام» یا «به خاطر نمی‌آورم» به فضای برافروخته‌ی اتریش در آن سال‌ها دامن زد و نزاع‌ها را تشدید کرد.

اتریش؛ از «اولین قربانی» تا همراهی با جنایت

اما از سوی دیگر، در اتریش این جنجال در دهه‌ی ۸۰ میلادی سبب آن شد که این جامعه برای نخستین بار بعد از جنگ جهانی دوم از نقش «اولین قربانی نازی‌ها» فاصله گیرد و مسئولیت این کشور در همکاری با نازی‌ها به بحث و نقد گذاشته شود. چالش با گذشته، پذیرش تقصیر و مسئولیت خویش در قبال جنایاتی که در سکوت و همراهی پنهان و آشکار مردم، پروسه‌ای که در آلمان از دهه‌ی ۶۰ شروع شده بود، در اتریش رخ نداده بود. تا آن زمان فضای حاکم در این کشور بر این پایه قرار داشت که اتریش قربانی فاشیسم بوده است و نه بیشتر.

برملا شدن گذشته‌ی شخصیتی که سال‌ها در عرصه‌ی سیاست ملی و بین‌المللی نقش رهبری را به عهده داشته، منطقا این سوال را برمی‌انگیخت که آیا کورت والدهایم تنها یک استثنا بود. در چنین فضایی بود که تعدادی از شخصیت‌های سیاسی و عمدتا از جبهه‌ی سوسیال دموکراسی رسما به همکاری دولت و احزاب اتریش در سیاست‌های جنایتکارانه‌ی نازی‌ها اعتراف کردند.

این بحث‌ها که در دیگر کشورهای اروپایی هم با دقت دنبال می‌شد، همزمان با انتخابات اتریش بود. به رغم مخالفت‌های تند، کورت والدهایم نامزد حزب محافظه‌کار به صدراعظمی اتریش برگزیده شد. دوره‌ی ریاست والدهایم، به رغم محبوبیت جهانی وی، برای سیاست خارجی اتریش اما جز انزوا حاصلی نداشت. تنها چند تن از رهبران اروپایی از والدهایم در وین دیدار کردند. آمریکا، به تقاضای کنگره‌ی جهانی یهود، والدهایم را در «فهرست دیده‌بانی» قرار داد. با این اقدام کسی که ده سال در مقام دبیرکلی سازمان ملل در نیویورک زیسته و خدمت کرده بود، دیگر اجازه‌ی ورود به این کشور را نداشت. در آن دوره‌ی پنج ساله، رابطه‌ی اتریش محدود ماند به دیدار از واتیکان و چند کشور دیکتاتور عربی. در داخل هم فشار مخالفان او همچنان ادامه داشت.
والدهایم از تمدید نامزدی برای دوری دیگر صرف نظر کرد و تا پایان زندگی در انزوا زیست.

سازمان ملل و تصویر کورت والدهایم

در سال ۱۹۸۶ با ظاهر شدن نشان صلیب شکسته بر روی تصویر کورت والدهایم در سالن ورودی سازمان ملل متحد، این تصویر پایین کشیده شد. دوازده سال طول کشید تا بار دیگر تصویر او در کنار تصویر دیگر دبیرکل‌ها قرار بگیرد. این اقدام، که ناگفته نوعی اعاده‌ی حیثیت از کورت والدهایم تلقی می‌شد، به دنبال انتشار کتابی بود در سال ۱۹۹۷. نویسندگان کتاب «چگونه کسی به فهرست دیده‌بانی وارد می‌شود» تلاش کردند روش‌های تحریف و دستکاری دولت آمریکا را در اطلاعات و منابع برای متهم ساختن افراد نامحبوب این کشور برملا سازند.

آیا انزوای کورت والدهایم فقط نتیجه‌ی خشم دولت آمریکا و اسراییل بود؟

یقینا نه. اگر والدهایم به دلیل سیاست‌ها و موضع‌گیری‌های منصفانه در مقام دبیرکل سازمان ملل متحد برای این دو کشور شخصی نامطلوب به حساب می‌آمد، اما سرچشمه‌ی خشم گروه‌های بزرگی از مردم اتریش علیه او، از سکوتش در مورد گذشته سرچشمه می‌گرفت. مسلما این نکته مسأله‌ی دولت آمریکا نبود اگرچه در منزوی ساختن کورت والدهایم از این موضوع کمال استفاده را برد.

کورت والدهایم سرانجام روز پنج‌شنبه، ۱۴ ژوئن ۲۰۰۷، در ۸۸ سالگی در اتریش درگذشت.