توافق‌های کاغذی

سعيد شروينی

هنوز هم سؤال اين است: آيا ارزش آن را داشت که با هزينه‌ی ۹۲ ميليون يورو و به‌کارگيری بيشترين تعداد پليس در تاريخ پس از جنگ آلمان اجلاسی را سازماندهی و برگزار کرد که در مورد کارکرد و نتايج آن سال به سال ترديدها و ابهامات بيشتری مطرح می‌شود؟ آيا گروه ۸ در تعيين سياست بين‌المللی امروز نيز همان اهميت و وزنی را دارد که سال 1۹۷۵، در زمان اولين اجلاسش، از آن برخوردار بود؟

پاسخ به اين سؤال‌ها شايد يک آری يا يک نه قاطع نباشد. مخالفانی وجود دارند که می‌گويند اجلاس ۸ ديگر بازتاب‌دهنده‌ی روندهای پيچيده‌ی جهانی‌شدن و جابه‌جايی‌های کانون‌های قدرت در عرصه‌ی بين‌المللی نيست. اين انتقاد هم مطرح است که مسائل مبرم جهان گلوبال‌شده فراتر و چندوجهی‌تر از آن هستند که کلوب بسته‌ای از چند کشور جهان به گونه‌ای غيردمکراتيک بتواند درباره‌ی آن بحث کند و تصميم بگيرد. بحث‌ها و تصميمات روی‌کاغذمانده و اجرانشده‌ی اجلاس‌های پيشين گروه ۸ هم از ديگر نکاتی است که منتقدان با استناد به آن ضرورت وجودی اين اجلاس را زير علامت سؤال قرار می‌دهند.

در برابر، موافقان گروه ۸ گرچه ضعف‌های يادشده را کاملاً رد نمی‌کنند، اما معتقدند که اجلاس اين گروه حداقل فايده‌اش اين است که کشورهای بزرگ در سطحی گسترده و در يک بحث جمعی با مسائل جهان معاصر درگير می‌شوند و همين آن‌ها را به طور متقابل وارد تعهدات و قيدوبندهايی می‌کند که دور زدن آنها برايشان آسان نخواهد بود.

يک نمونه‌ی موفق از نظر موافقان

توافقی را که در هايليگندام در مورد حفاظت از جو زمين حاصل شد، شايد بتوان نمونه‌ای از اين تعهدات و قيدوبندهای متقابل به حساب آورد. اين توافق البته هيچ جنبه‌ی اجرايی و الزام‌آوری ندارد. ولی موافقان گروه ۸ در معرفی آن به عنوان يک دستاورد به اين نکته اشاره می‌کنند که تا پيش از شروع اجلاس دولت جرج دبليو بوش حتی در مورد نقش منفی گازهای گلخانه‌ای در تخريب جو زمين هم موضعی نفی‌آميز داشت و مخالف آن بود که اصولاً اقدامات بعدی برای حفاظت از اقليم سياره‌ی ما در چهارچوب سازمان ملل مورد بحث و بررسی قرار گيرند. اين که واشنگتن اينک پای بيانيه‌ای را امضاء گذاشته که بر اساس آن کشورهای گروه ۸ تا اواسط اين قرن به کاهش گازهای گلخانه‌ای تا ميزان ۵۰ درصد توجه جدی نشان خواهند داد، خود از نظر موافقان گروه ۸ دستاورد کوچکی نيست. مخالفان اما به الزام‌آور نبودن اين توافق اشاره کرده‌اند و با توجه به موضع منفی واشنگتن نسبت به پيمان کيوتو ترديد جدی دارند که در اجلاس بالی اندونزی که دسامبر امسال برای بررسی اقدامات عملی جهت حفاظت از جو زمين تشکيل خواهد شد رويکرد و مواضع آمريکا متفاوت از گذشته باشد.

عکس یادگاری در اجلاس هایلیگندام

آفريقا: بودجه‌ای هنگفت، اما توأم با ترديد

در مورد سياست‌های گروه ۸ برای رفع فقر در جهان که در اجلاس هايليگندام عمدتاً حول راه‌های کمک به آفريقا متمرکز شده بود نيز ارزيابی‌ها متفاوت است. اجلاس در مورد يک کمک ۶۰ ميليارد دلاری جهت مبارزه با ايدز، سل، و مالاريا در قاره‌ی سياه به توافق رسيد.۶۰ ميليارد دلار در قياس با موارد مشابه رقم عمده‌ای را تشکيل می‌دهد و برخی از کشورهای ذی‌‌نفع از اختصاص چنين مبلغی برای رفع مشکلات آفريقا استقبال کرده‌اند. منتقدان اين توافق اما می‌گويند که مشکل آفريقا نبود آموزش و بيکاری و فقر است و بيماری‌های يادشده هم مولود اين شرايط هستند. به باور اين منتقدان قاره‌ی آفريقا بيش از همه به ايجاد زيرساخت‌ها و تحولات ساختاری نيازمند است و نه فقط پول برای رفع بيماری‌های خود. کسانی مانند محمد يونس و ژوزف استيگلتس، از برندگان جايزه‌ی نوبل، نگرانی شماری از دست‌اندرکاران امر توسعه را مطرح می‌کند که آيا اين توافق هم مانند توافق اجلاس گروه ۸ در سال ۲۰۰۵ که بخشودگی بدهی‌های کشورهای عقب‌افتاده محور آن را تشکيل می داد عمدتاً بر روی کاغذ باقی خواهد ماند؟

يک ناخشنودی جديد

پيش از شروع اجلاس هايليگندام، چالش ميان واشنگتن و مسکو بر سر سيستم دفاع ضدموشکی آمريکا در شرق اروپا چنان ابعادی يافته بود که در ۱۵ سال گذشته کمتر سابقه داشت. آمريکا اين سيستم را برای مقابله با تهديدات موشکی ايران در سال‌های آتی ضروری می‌داند. روسيه اما آن را عليه خود و به عنوان خطری در جهت برهم‌خوردن توازن قوا در مرزهای غربی‌اش تلقی می‌کند و لذا با آن مخالف است. ولاديمير پوتين در اجلاس گروه ۸ اين ايده را مطرح می‌کرد که اگر سيستم در دست ساخت آمريکا واقعاً برای مقابله با خطر موشکی ايران است می‌توان به جای آن مشترکاً از يک ايستگاه راداری در جمهوری آذربايجان استفاده کرد که اينک مورد استفاده‌ی روسيه است و فعاليت‌های موشکی ايران را هم کاملاً تحت نظارت دارد. پيشنهاد پوتين گرچه فضای مذاکرات گروه ۸ را تا حدود زيادی از تنش عاری کرد، اما اظهارات بعدی مقامات آمريکايی نشان می‌دهد که آنها چندان اعتنايی به اين پيشنهاد نکرده‌اند و بعيد نيست که چالش در اين مورد دوباره به موضوع اصلی مناسبات مسکو و واشنگتن بدل شود.

برای جمهوری اسلامی که بحث جاری بر سر سيستم دفاع ضد موشکی در شرق اروپا ظاهراً با استناد به خطرهای آن توجيه و مستدل می‌شود، طبيعی است که موضع جديد روسيه و دعوت آن از آمريکا به حضور در يک ايستگاه راداری در نزديکی مرزهای ايران بهت‌آميز و شک‌برانگيز باشد. البته برخی از محافل سياسی در جمهوری اسلامی پيشنهاد روسيه را صرفاً يک بازی زيرکانه برای آچمزکردن واشنگتن در توجيه استقرار سيستم دفاع ضدموشکی در لهستان و جمهوری چک و فاقد جنبه‌های اجرايی ارزيابی می‌کنند. با اين همه، همين که اصولاً روسيه به مواضع آمريکا در زمينه‌ی خطرات جمهوری اسلامی اعتنا نشان داده از يک سو، و احتمال ولو اندک اجرايی‌شدن پيشنهاد مسکو به آمريکا از سوی ديگر، نکاتی هستند که می‌توانند زمينه‌های ناخشنودی تهران در مناسباتش با مسکو را فراهم آورند؛ به ويژه که اين روابط در ماه‌های اخير متأثر از چالش هسته‌ای ايران تلاطم معينی را هم شاهد بوده است.

پليس ضدشورش با تظاهرات‌کنندگان صحبت می‌کند

صحبت از ايران در جای ديگر

نام ايران در اجلاس گروه ۸ تنها در ارتباط با سيستم دفاع ضد موشکی آمريکا در شرق اروپا نبود که مطرح شد. در بيانيه‌ی پايانی اجلاس نيز بخشی به ايران و برنامه اتمی‌اش اختصاص يافته که سياستی دوسويه را به نمايش می‌گذارد: ايران فعاليت‌های هسته‌ای خود را تمام و کمال متوقف کند تا فصلی تازه در مناسبات کشورهای گروه ۸ با آن گشوده شود. بيانيه اما تأکيد دارد که اگر ايران چنين نکند بايد منتظر تشديد تحريم‌ها و مجازات‌های بيشتری عليه خود باشد. بيانيه‌ی گروه ۸ درباره‌ی برنامه‌ی اتمی ايران عملاً بر بحثی نقطه‌ی پايان گذاشت (دست‌کم موقتاً) که در هفته‌های اخير درگرفته بود و قبول حدی از فعاليت غنی‌سازی برای ايران را جايز می‌شمرد. واکنش جمهوری اسلامی به بيانيه‌ی گروه ۸ طبعاً مخالفت بود. مخالفتی که در دو روز گذشته از زبان هاشمی رفسنجانی و سخنگوی وزارت خارجه عنوان شده است.

کارنامه‌ی مخالفان

بحث مربوط به اجلاس امسال گروه ۸ را نمی‌توان بست بی آن‌که به تظاهرات و کارزارهای اعتراضی مخالفان و منتقدان آن اشاره‌ای نکرد. اين مخالفت‌ها البته گهگاه با آشوب و تخريب از سوی بخشی ولو محدود از تظاهرات‌کنندگان همراه بود. با اين همه، اينک در مورد اهميت و تأثير اقدامات و بحث‌های مخالفان يک توافق نسبتاً عمومی وجود دارد. به عبارت ديگر جلسات، راهپيمايی‌ها، و نافرمانی‌های مدنی و غيرخشونت‌آميز مخالفان دست‌کم اين نتيجه را داشته است که مسائلی مانند حفظ محيط زيست و جنبه‌های ناموزون و غيرعادلانه‌ی روندهای جهانی شدن بيش از پيش در کانون توجه عمومی قرار گيرد. همين طور اجلاس گروه ۸ را نيز از اين بحث‌ها و انتقادات متأثر کند و پرسش‌های مربوط به کارآيی و ضرورت وجودی چنين اجلاسی را همچنان تازه نگه دارد.