گامی به جلو برای ممنوعيت بمب‌های خوشه‌ای

احمد سمایی
samayee@web.de

از روز چهارشنبه تا جمعه گذشته (۲۱ تا ۲۳ فوريه) کنفرانسی در اسلو، پايتخت نروژ، برگزار شد که هدف آن تدارک قراردادی بين‌المللی برای منع توليد و کاربرد بمب‌های خوشه‌ای بود. انگيزه دولت نروژ در برگزاری چنين کنفرانسی دادن جانی تازه به مذاکرات خلع سلاح در چهارچوب سازمان ملل بود که آخرين دور آن در نوامبر گذشته در ژنو به شکست انجاميد. در آن مذاکرات برخی از کشورها،‌ از جمله آمريکا، چين و روسيه با ممنوعيت کاربرد بمب‌های خوشه‌ای از در مخالفت در‌آمدند. نروژ برای شکستن اين بن‌بست کشورهايی را به مذاکره اخير دعوت کرده بود که مخالفتی با حذف بمب‌های خوشه‌ای از زرداخانه خود ندارند. مجموعا نمايندگان ۴۹ کشور جهان و از جمله آلمان که رياست کنونی اتحاديه اروپا را به عهده دارد در کنفرانس اسلو حضور يافتند.

راهنما و الگوی کنفرانس نروژ، مذاکرات منتهی به عقد قرارداد موسوم به "پيمان اتاوا" بود که سال ۱۹۹۷ به تصويب رسيد و طبق آن، کاربرد مين‌های ضد نفر ممنوع شده است. اين پيمان تاکنون به امضای ۱۵۲ کشور رسيده است. مذاکرات موفقيت‌آميز اتاوا نيز در خارج از چهارچوب‌های سازمان ملل برگزار شد.

در پايان مذاکرات اسلو سرانجام ۴۶ کشور از ۴۹ کشور شرکت‌کننده با انتشار بيانيه‌ مشترکی حمايت کامل خود را از آغاز ابتکاری برای ممنوعيت جهانی بمب‌های خوشه‌ای اعلام داشتند. آمريکا، چين، روسيه، هند که از بزرگترين کشورهای توليد‌کننده بمب‌های خوشه‌آی به‌شمار می‌روند در مذاکرات اسلو شرکت نکرده بودند. سه کشور ژاپن، رومانی و لهستان نيز که از متحدان آمريکا به‌شمار می‌روند به رغم شرکت در کنفرانس از امضای بيانيه مشترک امتناع کردند.

بيانيه اسلو خواهان آن شده که تا سال ۲۰۰۸ قراردادی نتظيم و منعقد شود که بر اساس آن کشورهای امضاء کننده از توليد، کاربرد، خريد و فروش و نيز انبار بمب‌ها و همه انواع سلاح‌های خوشه‌ای منع می‌شوند. تدارک و تنظيم پيش‌نويس اين قراداد به عهده دولت‌ آلمان گذاشته شده که در حال حاضر رييس دوره‌ای اتحاديه اروپاست. اين پيش‌نويس در سه کنفرانسی که به ترتيب در مه و نوامبر امسال و در سال ۲۰۰۸ در پرو، اتريش و ايرلند برگزار خواهند شد مورد شور قرار خواهد گرفت و متن نهايی جهت تصويب و امضاء به همه کشورها ارائه خواهد شد.

بسياری از کشورهای شرکت‌کننده در کنفرانس اسلو و نيز شماری از سازمان‌های مدافع حقوق بشر موفقيت به دست آمده در اين کنفرانس را ستوده‌اند و آن را گامی جدی به سوی ممنوعيت سلاح‌های خوشه‌ای ارزيابی کرده‌اند.

به رغم امتناع شماری از کشورها از تاييد ممنوعيت بمب‌های خوشه‌ای، برگزار‌کنندگان کنفرانس نروژ اميدوارند که قرارداد در دست تنظيم همچون پيمان اتاوا که در ابتدا تنها با استقبال بخشی از کشورها روبرو شد روز به روز فشار بيشتری را متوجه کشورهای مخالف کند و آنها را نيز به ضرورت امضای چنين قراردادی رهنمون شود.

بمب‌های خوشه‌ای سلاح‌هايی هستند مرکب از ۲۰۰ تا ۶۰۰ قطعه انفجاری که معمولا عليه واحدهای زرهی يا تانک به کار گرفته می‌شوند. هنگامی که بمب منفجر می‌شود قطعات انفجاری آن در مساحتی به وسعت يک ميدان فوتبال پخش می‌شوند. ولی ۱۵ تا ۲۰ درصد اين قطعات و گاه تا ۸۰ درصد آنها معمولا در همان هنگام پرتاب بمب منفجر نمی‌شوند و برای مدت‌ها در محوطه عملیاتی باقی می‌مانند. کوچکترين تماس انسان می‌تواند اين قطعات منفجرنشده را به انفجار درآورد. بنا به ارزيابی سازمان‌های امداد و گروه‌های مدافع حقوق بشر ۹۸ درصد قربانيان بمب‌های خوشه‌ای شهروندان عادی هستند که ناخواسته در تماس با قطعات انفجاری این گونه بمب‌های قرار می‌گيرند.

بمب‌های خوشه‌ای تاکنون درجنگ‌های ۲۳ کشور مورد استفاده قرار گرفته‌اند. تابستان گذشته کاربرد اين نوع سلاح توسط اسراييل عليه مواضع حزب‌الله لبنان موجی از اعتراض در جهان برانگيخت. با انتشار گزارش سازمان ملل که استفاده از بمب‌های خوشه‌ای در جنگ عليه حزب‌الله را تاييد می‌کرد دولت آمريکا به عنوان ارسال‌کننده اين گونه سلاح‌ها به اسراييل نيز، برای ادای توضيح زير فشار قرار گرفت. بمب‌های يادشده ضريب خطايی معادل ۴۰ درصد دارند و نزديک به يک ميليون از قطعات آنها در محلات مسکونی لبنان فرود آمده است.

کنفرانس اسلو سعی داشت با توجه به قدرت و نفوذ مخالفان منع بمب‌های خوشه‌ای، ممنوعيت مورد توافق را عمدتا به بمب‌های با ضريب خطای بالا محدود کند. برای مثال صنايع تسليحاتی‌ آلمان می‌گويند که بمب‌های خوشه‌ای توليدی آنها ضريب خطايی معادل يک درصد دارد. برخی از اين صنايع نيز ظاهرا بمب‌هايی توليد می‌کنند که قطعات منفجرنشده آنها حداکثر ۷۲ ساعت پس از انفجار بمب، خود به خود خنثی می‌شوند. برای رعايت منافع چنين شرکت‌هايی، دولت آلمان تنها با محدود ماندن شمول توافق اسلو بود که به امضای آن رضايت داد. اين در حالی است که گروه‌های مدافع حقوق بشر ادعاهای صنايع تسليحاتی را غيرواقعی می‌دانند و خواهان ممنوعيت کامل همه انواع بمب‌های خوشه‌ای هستند.