برای ایجاد جهانی بدون سلاح‌های هسته‌ای

احمد سمایی
samayee@web.de

آنچه که در زیر می‌خوانید متن بیانیه‌ای است که چهار شخصیت سیاسی صاحب‌نام آمریکا در مورد رسالت و وظایف آمریکا و سایر قدرت‌های هسته‌ای در راه ایجاد جهانی عاری از سلاح‌های اتمی انتشار داده‌اند. این بیانیه که روز ۴ ژانویه امسال در روزنامه "وال استریت ژورنال" انتشار یافت در ابتدا از سوی "هنری کیسنجر"، وزیر خارجه آمریکا در دوران نیکسون، "سام نون" رییس پیشین کمیسیون نیروهای مسلح سنای آمریکا، "ویلیام پری"، وزیر دفاع آمریکا در دولت کلینتون و "جرج شولتز"، وزیر دفاع دولت رونالد ریگان امضاء شده بود. در این میان شمار دیگری از شخصیت‌های سیاسی و دانشگاهی آمریکا نیز، از مفاد بیانیه حمایت کرده‌اند:

سلاح‌های هسته‌ای اینک از یک‌سو ما را در برابر تهدیدهای بزرگ قرار داده‌اند و از سوی دیگر شانس‌ها و فرصت‌های تاریخی و بی‌سابقه‌ای برایمان ایجاد کرده‌اند. از دولت آمریکا انتظار می‌رود که جهان را یک گام به پیش براند و اجماعی را ایجاد کند که بر اساس آن،‌ کشورها اتکاء خود به سلاح هسته‌ای را رها کنند. چنین اجماعی کمک تعیین‌کننده‌ای در راستای ممانعت از دسترسی کشورها،‌ اشخاص و گروه‌های غیرمسئول و خطرناک به سلاح هسته‌ای و نیز به محو قطعی این‌گونه سلاح‌ها از روی زمین است.

سلاح‌های هسته‌ای در دوران جنگ سرد همچون ابزارهایی بازدارنده،‌ به تامین امنیت جهان کمکی اساسی کردند. اما با پایان جنگ سرد،‌ دکترین بازدارندگی متقابل آمریکا و شوروی اعتبار و کاررآیی خود را از دست داد. البته بازداندگی برای بسیاری از کشورهایی که خود را از جانب کشورهای دیگر در معرض تهدید می‌بینند کماکان عاملی مهم و تعیین کننده است، ولی اتکای به سلاح‌های هسته‌ای برای این بازدارندگی،‌ به‌گونه‌ای فزاینده مخاطره‌آمیز و در عین حال ناکارآ می‌شود.

کره شمالی اخیرا دست به یک آزمایش موفقیت‌آمیز اتمی زد. ایران نیز همچنان از به تعلیق‌ در‌آوردن برنامه غنی‌سازی اورانیوم خود سر باز می‌زند. این هر دو مورد، ما را متوجه این واقعیت می‌کنند که جهان در آستانه سقوط به یک دوره اتمی جدید و خطرناک است. در این رابطه باید به این نکته بسیار نگرانی‌آور هم توجه داشت که احتمال دسترسی تروریست‌های مستقل از دولت‌ها به سلاح‌های هسته‌ای، رو به فزونی است.

برای آن تروریست‌هایی که به نظم کنونی جهان اعلان جنگ داده‌اند سلاح هسته‌ای همچون غایی‌ترین و موثرترین ابزارکشتار جمعی است. این نیز هست که گروه‌های تروریستی آزاد و غیرحکومتی‌ای که به سلاح اتمی دسترسی پیدا کنند مرعوب راهبرد بازندارگی ما نمی‌شوند و امنیت جهان را با چالش نوین و خاصی مواجه خواهند کرد.

اگر آمریکا به‌گونه‌ای عاجل دست به اقدام نزند، مجبور خواهد شد به‌رغم تهدیدهای تروریستی که در کمین‌اش نشسته وارد دوره هسته‌ای نوینی شود که نسبت به استراتژی بازدارندگی دوران جنگ سرد پرمخاطره‌تر، پرهزینه‌تر و به لحاظ روانی و ذهنی توام با فشار بیشتری خواهد بود.

جای شک و تردید است که استراتژی‌ "بازدارنده و ایمن‌ساز تخریب متقابل" که میان آمریکا و شوروی به طرزی موفقیت‌آمیز مانع جنگ هسته‌ای شد را،‌ ما بتوانیم در دوران کنونی نیز که پیوسته با شمار بیشتری از دشمنان مجهز به سلاح‌های هسته‌ای روبرو هستیم به‌گونه‌ای موثر بازسازی و احیاء کنیم، بی آن که خطر کاربرد واقعی این گونه سلاح‌ها را در عمل افزایش دهیم.

وضعیت قدرت‌های هسته‌ای جدید قابل مقایسه با وضعیت ما در دوران جنگ سرد نیست. ما و شوروی در آن دوران بنا به تجربه‌ای که از خلال سال‌ها به دست آمده بود در رقابت هسته‌ای خود دارای سیستم‌های هشدار دهنده چند مرحله‌ای بودیم که از بروز حوادث، برآوردهای خطا و پرتاب اشتباه و غیرارادی موشک‌ها جلوگیری می‌کرد. کشورهای هسته‌ای جدید فاقد این‌گونه سیستم‌ها هستند.

اتحاد شوروی و آمریکا در جریان جنگ سرد دقیقا مراقب بودند که سلاح هسته‌ای نه عمدی و نه غیرعمد به کار گرفته نشود. آیا جهان و قدرت‌های هسته‌ای جدید آن،‌ در ۵۰ سال آینده از همان میزان بخت و اقبال ما در دوران جنگ سرد برخوردار خواهند بود که خطر استفاده از سلاح هسته‌ای به صفر کاهش یابد؟

این سوال قبلا نیز سیاستمداران سرشناسی را به خود مشغول داشته است. سال ۱۹۵۳، "دیوید آیزنهاور" در یک سخنرانی در سازمان ملل با عنوان "اتم برای صلح"، از "عزم آمریکا برای شراکت در یافتن راه‌حلی‌ جهت مهار مناقشات دهشتناک اتمی" سخن گفت. او اعلام کرد که کشورش با "اندیشه و احساس کامل راه‌هایی را جستجو می‌کند که کشف خارق‌العاده انسان(انرژی اتمی) نه در راه مرگ که برای تداوم و غنای زندگی به کار گرفته شود. "جاف اف کندی نیز برای تحرک‌بخشیدن به مذاکرات به بن‌بست‌رسیده خلع سلاح این کلمات را به زبان آورد: "جهان قرار نیست به زندانی بدل شود که بشر در آن اعدام خود را به انتظار بنشیند".

راجیو گاندی، رهبر سابق هند نیز روز ۹ جولای ۱۹۸۸ در سخنانی که برابر مجمع عمومی سازمان ملل سخنانی ایراد کرد، از جمله گفت: "یکی جنگ اتمی صرفا به معنای مرگ ۱۰۰ میلیون یا یک میلیارد انسان نیست، بلکه می‌تواند انقراض ۴ میلیارد انسان و پایان حیات در کره زمین را به دنبال داشته باشد. ما در برابر نمایندگان ملل متحد ایستاده‌ایم تا حمایت شما را طلب کنیم. ما برای پایان‌دادن به این جنون مرگ به یاری و پشتیبانی شما نیازمندیم".

رونالد ریگان نیز خواهان نابودی همه "سلاح‌های هسته‌ای" بود. او این‌گونه سلاح‌ها را "ابزارهایی کاملا نابخردانه و غیرانسانی" می‌دانست که "تنها به کار مرگ می‌آیند و از چنان قدرتی برخوردارند که می‌توانند تمدن انسانی و حیات را بر کره زمین نابود سازند". میخاییل گورباچف،‌ رهبر وقت شوروی سابق نیز، با نظر ریگان که او هم از دیگر روسای جمهوری آمریکا به عاریت گرفته بود همراهی و موافقت داشت.

گرچه ریگان و گورباچف در مذاکرات معروفشان در "ریکیاویک" (پایتخت ایسلند) نتوانستند بر سر نابودی همه سلاح‌های هسته‌ای به توافق برسند، اما دستکم موفق شدند به مسابقه تسلیحاتی پایان دهند و گام در راه کاهش چشمگیر موشک‌های دوربرد و نابودی نوع خطرناکی از موشک‌های میان‌برد بگذارند.

امروز برای احیای درک و چشم‌اندازهای مشترک ریگان و گورباچف به چه چیز نیاز است؟ آیا جهان می‌تواند بر سر گام‌هایی عملی به توافق برسد که حاصل آنها کاهش چشمگیر خطر اتمی باشد. پاسخ به این دو سوال ما را با چالش‌هایی مواجه می‌کند که از پرداختن به آنها گریزی نیست.

هدف غایی قرارداد منع تکثیر سلاح‌های هسته‌ای محو کامل این‌گونه سلاح‌هاست. این قرارداد شامل دو محور اساسی است:
۱. کشورهایی که تا سال ۱۹۶۷ فاقد سلاح‌های اتمی بوده‌اند باید از تلاش برای تصاحب چنین سلاح‌هایی خودداری کنند.
۲. کشورهایی که در تاریخ یادشده به سلاح هسته‌ای مجهز بودند موظفند به تدریج در جهت کاهش زرادخانه اتمی خود گام بردارند.
گرچه از زمان ریچارد نیکسون،‌ همه روسای جمهور آمریکا،‌ اعم از جمهوریخواه و دموکرات، بر محور دوم این قرارداد تاکید کرده‌اند، اما کشورهای فاقد سلاح اتمی به گونه‌ای فزاینده در باره اراده کشورهای بزرگ اتمی به خلع سلاح خویش بدبین و مشکوک شده‌اند.

در حال حاضر تلاش‌ها جدی‌ و فشرده‌ای برای ممانعت از تکثیر و اشاعه سلاح‌های اتمی در دست انجام است. برنامه برای کاهش تهدیدات ناشی از سلاح‌های شیمیایی، بیولوژیک و اتمی(Cooperative Threat Reduction Agreement)، ابتکار برای کاهش جهانشمول تهدیدات(Global Threat Reduction Initiative)، ابتکار برای مبارزه با اشاعه سلاح‌های کشتار جمعی(Proliferation Security Initiative) و نیز پروتکل الحاقی به قرارداد منع تکثیر سلاح‌های هسته‌ای‌ مبانی جدید و ابزارهای کاملا‌ موثری را در دسترس جامعه جهانی قرار داده‌اند تا با کمک آنها موارد نقض قرارداد منع تکثیر سلاح‌های هسته‌ای و نیز فعالیت‌های معطوف به تهدید امنیت بین‌المللی را ردیابی و شناسایی کند. این قوانین و مقررات باید به طور کاملا به اجرا در‌آیند.

مذاکرات همه اعضای شورای امنیت به علاوه آلمان و ژاپن با ایران و کره شمالی برای مهار تلاش‌ها در راستای ساخت سلاح اتمی از اهمیت تعیین‌کننده‌ای برخوردار است. این مذاکرات باید با عزم قاطع پی‌ گرفته شوند.

ولی این گام‌ها هم فی‌نفسه برای مهار خطر کافی نیستند. گورباچف و ریگان در دیدار بیست‌ سال پیش‌ خود در ریکیاویک هدف به مراتب عالی‌تری را برای امر خلع‌سلاح تعیین کردند: خلع سلاح اتمی کامل. این هدف گرچه کارشناسان امور بازدارندگی را تکان داد و به‌نوعی با عدم تفاهم آنها روبرو شد، ولی در میان مردم جهان امیدهای زیادی برانگیخت .در واقع، در ریکیاویک، رهبران دو کشوری که صاحب بزرگترین زرادخانه‌های اتمی جهان بودند وارد بحث در باره محو موثرترین و خطرناک‌ترین سلاح‌های خود شدند.

حال باید چه کرد؟ آیا پیمان منع تکثیر سلاح‌های هسته‌ای و چشم‌اندازهای مورد بحث در اجلاس ریکیاویک را می‌توان در عرصه عملی به اجرا درآورد؟ ما برآنیم که آمریکا باید با تلاش‌هایی متمرکز و فشرده و با تعیین و تحقق شماری از اهداف مرحله‌ای در جهت دادن پاسخ مثبت به سوال فوق گام بردارد.

در راستای یادشده، مهمترین گام، همکاری فشرده با رهبران کشورهای دارای سلاح‌های هسته‌ای است تا هدف دستیابی به جهانی عاری از این‌گونه سلاح‌ها به تلاش و اقدامی مشترک بدل شود. چنین تلاشی که طبعا به تغییر در فهرست قدرت‌های هسته‌ای نیز منجر خواهد شد اقدامات و تجارب کنونی برای ممانعت از دستیابی ایران و کره شمالی به سلاح هسته‌ای را وزن و اعتبار بیشتری خواهد بخشید.

برنامه‌ای که کشورهای یادشده باید بر سر آن به توافق برسند الزاما شامل شماری از گام‌های فوری و متوالی خواهد بود تا مبنای لازم را برای جهانی عاری از تهدیدات هسته‌ای ایجاد کند. این گام‌ها از جمله می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

• درک و تعبیری که در دوران جنگ سرد از اصطلاح "آماده شلیک‌بودن" سلاح‌های هسته‌ای وجود داشت و هنوز هم رایج است باید چنان تغییر یابد که مرحله‌ هشداردهی، به لحاظ زمانی، در آن طولانی‌تر در نظر گرفته شود تا به این ترتیب امکان مهار و متوقف‌سازی کاربرد غیرارادی و غیرعمدی سلاح‌های هسته‌ای افزایش یابد.

• حجم و شمار نیروهای به کارگرفته‌شده در زرادخانه‌های هسته‌ای باید بیش از پیش مشمول کاهش اساسی بشود.

• موشک‌های اتمی کوتاه‌برد که در اقدامات نظامی کاربردی پیشدستانه دارند کاملا نابود شوند.

• در همراهی با سنای آمریکا طرحی فراحزبی مورد شور و تصویب قرار گیرد که مشتمل بر اقدامات اعتمادساز و کنترل‌های روالمند باشد و با مراقبت نسبت به کاربردهای (خطرناک) بالقوه آخرین دستاوردهای تکنیکی،‌ زمینه تصویب قرارداد جامع توقف آزمایش‌های اتمی را فراهم آورد و سایر کشورها را نیز به چنین تصویبی ترغیب سازد.

• بالاترین استاندارهای ایمنی برای همه سلاح‌های اتمی موجود در جهان و نیز انبارها و ذخیره‌های پلوتونیوم و اروانیوم با غلظت بالا تمهید و تدارک شود.

• کنترل بر فعالیت‌های معطوف به غنی‌سازی اورانیوم به طور کامل تحقق یابد که لازمه آن تضمین ارسال این گونه اورانیوم به کشورهای دارای نیروگاه‌های اتمی از سوی ممالک عضو گروه ارسال‌کننده این ماده است. در مراحل بعد چنین ارسالی باید از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و یا از انبارهای موجود در جهان صورت گیرد. علاوه بر این، لازم است که خطرات ناشی از تکثیر سلاح‌های هسته‌ای با کمک زباله‌های پلوتونیوم به کار رفته در نیروگاه‌های اتمی کشورهای واردکننده سوخت اتمی،‌ مورد بحث و بررسی قرار گیرد و در مورد آن تصمیم لازم اتخاذ شود.

• تولید مواد اتمی برای کاربردهای نظامی،‌ در سطح بین‌المللی پایان گیرد و استفاده از اورانیوم غنی‌شده با درصدهای بالا، برای مصارف صلح‌آمیز نیز تدریجا خاتمه یابد. در همه جهان اورانیوم قابل استفاده در ساخت تسلیحات از آزمایشگاه‌های تحقیقاتی به دور برده شوند و در انبارهای امن نگهداری شوند.

• آمریکا باید تلاش خود برای حل بحران‌ها و چالش‌های منطقه‌ای که کشورهای درگیر را به سوی دستیابی به سلاح هسته‌ای وسوسه می‌کنند دوچندان کند.

ایجاد جهانی عاری از سلاح‌های هسته‌ای نیازمند اقداماتی جدی برای خنثی‌سازی تهدیدات اتمی علیه این کشور یا آن قوم نیز هست.

تقویت چشم‌انداز جهانی عاری از سلاح‌های هسته‌ای و انجام اقداماتی برای تحقق آن ابتکاری شجاعانه است که در نزد مردم جهان نیز با استقبال روبرو خواهد شد و در هماهنگی با میراث و ارزش‌های اخلاقی آمریکا خواهد بود. به فعل درآمدن چنین روندی تاثیراتی فوق‌العاده مثبت بر امنیت نسل‌های آینده خواهد گذاشت. بدون تبلیغ و پایبندی عملی به تحقق چشم‌انداز یادشده، اقدامات ما عادلانه و در راستای پاسخگویی به ضرورت‌ها تلقی نخواهند شد و بدون اقدام نیز، آن چشم انداز،‌ غیرواقعی و ناممکن ارزیابی خواهد شد.

ما قدرت‌های اتمی جهان را فرامی‌خوانیم تا دستیابی به جهانی عاری از سلاح‌های هسته‌ای را به هدف والای خود بدل کنند و مجدانه در فکر برداشتن گام‌هایی در این راستا و از جمله اجرای موارد فوقا یادشده باشند.