گسل قم-تهران در انتظار واکنش آقای رییس‌جمهور

مهرداد توانافرد

در ماههای گذشته اخبار پراکنده در محافل سیاسی ایران حاکی از این بود که رابطه دولت نهم با مراجع تقلید قم به شدت تیره شده، به حدی که هیچ یک از آنان حاضر به پذیرفتن دیدار با محمود احمدی‌نژاد نیستند. البته برای آگاهان سیاسی این خبر قطعی بود، اما اگر کسی تا امروز هم باور نمی‌کرد که دولتی که خود را "دولت اسلامی" می‌نامد به آستانه تقابل با مراجع تقلید برسد، با خواندن سخنان پایان هفته آیت‌الله مکارم شیرازی در خبرگزاری فارس از بروز یک شکاف عمیق و گسل‌وار بین قم و تهران مطمئن می‌شود.

دیدار آیت‌الله مکارم شیرازی (راست) با آقای هاشمی رفسنجانی (چپ)- عکس: خبرگزاری مهر

آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی در دیدار مدیران خبرگزاری فارس وقتی با سوالی درباره شایعه تقابل حوزه علمیه قم با دولت روبه‌رو شد، گفت: البته انكار نمی‌كنم که گله‌هایی در بین هست اما تقابل نیست. دلیلی ندارد در شرایط كنونی بین مراجع و دولت تقابلی وجود داشته باشد؛ البته گله‌هایی است كه تصور می‌كنم با تدبیر قابل رفع است.

تدبیری که آیت‌الله مکارم از آن صحبت می‌کرد، به زعم ناظران سیاسی، همان موضعی بود که هفته گذشته تعدادی از مراجع تقلید اتخاذ کرده و از آقای هاشمی رفسنجانی که به قم رفته بود، خواسته بودند این نظر را به تهران منتقل کند. این خواسته چیزی جز عذرخواهی رییس جمهور از کم توجهی به نظرات مراجع و سپس ایجاد هماهنگی بیشتر با بیوت (دفاتر) ایشان در ارتباطات دینی و فعالیت‌های مذهبی نبود.

البته خبرگزاری فارس پاسخ مراجع دیگر به این سوال را منتشر نکرد. مروری بر پیشینه روابط دولت نهم با مراجع قم نشان می‌دهد که روابط دو طرف بسیار تیره‌تر از آن است که بتوان انکارش کرد.

ریشه‌های کدورت

ریشه تیرگی این روابط به اولین روزهای انتخاب محمود احمدی‌نژاد به ریاست جمهوری بر می‌گردد. در آن روزها آقای احمدی‌نژاد در حالی که برای اولین بار به عنوان رییس جمهور جدید به قم می‌رفت، به جای آنکه به دیدار مراجع تقلید قم و یا علمای برجسته و باسابقه برود، به دیدار آیت‌الله مصباح یزدی رفت که برخلاف محافل سیاسی تندروها در تهران، از نفوذ چندانی در قم برخوردار نیست. هرچند این کار آقای احمدی‌نژاد به مذاق مراجع تقلید خوش نیامد، اما آنها تا وقتی که این رفتار توسط اعضای دولت وی تکرار نشد، گلایه خود را از رییس‌جمهور آشکار نکردند.

با این حال چیزی از این روزها نگذشت که آقای احمدی‌نژاد در حرکتی غیرمنتظره و تعجب برانگیز که تحلیلگران آن را با هدف جلب محبوبیت دانستند، دستوری صادر کرد که براساس آن به زنان اجازه ورود به تمام ورزشگاهها داده می‌شد؛ کاری که پیش از آن ممنوع بود و البته هنوز هم عملی نشده است. این اقدام رییس‌جمهور با مخالفت صریح مراجع قم مواجه شد. آیت‌ا‌لله فاضل لنکرانی حضور زنان در ورزشگاهها را جایز ندانست و آیت‌الله صافی گلپایگانی در تعبیری صریح‌تر با حرام دانستن این کار، دستور صادر شده را "بی‌اعتنایی آشکار به احکام اسلامی" توصیف کرد. آیت الله جواد تبریزی نیز با دستور آقای احمدی‌نژاد مخالفت کرد و آیت‌الله مکارم از نامه‌ای سخن به میان آورد که برای رییس‌جمهور فرستاده و تصریح کرد که منتظر پاسخ اوست؛ اما ظاهرا هنوز هم پاسخی در کار نیست.

طرح ادعای آقای احمدی‌نژاد درباره ظهور هاله نور به دور او در سازمان ملل و سپس انکار آن، رخداد دیگری بود که روابط دولتمردان تهران و مراجع قم را تیره‌تر ساخت. بعدها مشخص شد که نه تنها آیت‌الله جوادی آملی این ادعای رییس‌جمهور را با توصیه به صداقت و عمل به وعده‌ها و پرهیز از دروغ‌گویی پاسخ گفته بود، بلکه آیت‌الله بهجت از مراجع برجسته تقلید وقتی با این ادعای رییس‌جمهور روبرو شده، برخاسته و جلسه را ترک کرده است.

مهرداد توانافرد

از آن مقطع به بعد این روابط روزه به روز تیره‌تر از قبل شد. مصاحبه اسفندیار رحیم مشایی معاون
رییس‌جمهور با یک خبرنگار زن ترکیه‌ای و اظهارات او درباره آزادی حجاب، انتقادات جدیدی از دولت را در قم موجب شد. عدم هماهنگی فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی دولت با مراجع نیز اسباب گلایه‌های بعدی مراجع تقلید بود. به نحوی که یک بار آقای مکارم شیرازی در دیدار با حداد عادل رییس مجلس هفتم از وی و نمایندگان خواسته بود موضع انتقادی خود نسبت به دولت را حفظ و تقویت کنند.

نامه‌هایی که فرستاده شد

اما نامه‌های رییس جمهور به چند رییس دولت و پاپ، مخالفت مراجع تقلید به رییس دولت نهم را به اوج رساند. انتقاد قابل درک مراجع مذهبی قم به این مساله بود که آقای احمدی‌نژاد با این نامه‌ها می‌خواهد در قامت یک رهبر و مبلغ مذهبی ظاهر شود، در حالی که شرایط آن را ندارد و حتی حاضر نیست برای این قبیل کارهای خود با دیگران هم مشورت کند.

آقای احمدی‌نژاد در کنار آیت‌الله مصباح یزدی- عکس: خبرگزاری مهر

این تعبیرات، سخنان یکی از علمای برجسته قم است که جزو مراجع نیست ولی تقریبا می‌توان مطمئن بود که او در آن زمان موضع مراجع را بازگو می‌کرده است. اما چیزی طول نکشید که مخالفت مراجع با فرستادن‌ نامه‌های مختلف از سوی آقای احمدی‌نژاد، با ارسال نامه او به پاپ، به رسانه‌ها کشیده شد. چندی پس از ارسال نامه آقای احمدی‌نژاد، آیت‌الله صافی گلپایگانی ارسال نامه به پاپ را "اشتباهی بزرگ" دانست و از احمدی‌نژاد خواست لااقل در اینگونه امور با علما و مراجع مشورت کند. نکته حائز اهمیت این است که مراجع منتقد دولت نهم همگی جزو حامیان مستقیم یا غیر مستقیم محافظه کاران به شمار می‌روند و انتقادات آنها به دولتی که خود را "دولت اسلامی" می‌نامد، از موضع شریعت و سنت بیان می‌شود.

اکنون آیت الله مکارم شیرازی در حالی از "گلایه‌ها"ی مراجع از دولت سخن گفته است که طبق خبرهای غیررسمی ماههاست رییس دولت نهم در تلاش است از مراجع تقلید وقت ملاقات بگیرد و هنوز موفق به این کار نشده است. نه تنها آیت الله بهجت، مکارم شیرازی و صافی گلپایگانی به آقای احمدی‌نژاد وقت ملاقات نداده‌اند، بلکه حتی آیت‌الله فاضل لنکرانی و نوری همدانی هم حاضر نشده‌اند با رییس جمهور و اعضای دولت دیدار کنند. سایت خبری آفتاب ماه گذشته از تهیه میثاق نامه‌ای خبر داد که سه تن از مراجع تقلید علیه دولت نهم تهیه کرده‌اند و به زودی انتشار خواهند داد.

یکی از سایت‌های منتسب به محافظه‌کاران نیز پس از سفر اخیر آقای هاشمی رفسنجانی به قم، از پادرمیانی وی برای ملاقات مراجع و رییس جمهور خبر داده بود. ولی طبق گزارش‌های غیررسمی، موضع هماهنگ مراجع این بود که آقای احمدی‌نژاد باید ابتدا به خاطر رفتارهای گذشته و بی توجهی‌ها از ایشان عذرخواهی کند.

اما باید دید آیا محمود احمدی‌نژاد که اعتماد به نفس‌اش زبانزد همه است، حاضر می‌شود در ازای جلب حمایت رهبران مذهبی قم از عملکرد گذشته خود ابراز پشیمانی کند؟ تجربه دستور ورود زنان به ورزشگاهها، به عنوان یک مورد مشابه، چنین احتمالی را پررنگ نشان نمی‌دهد. در آن زمان مشاور آقای احمدی‌نژاد به صراحت از مخالفت مراجع با دستور رییس جمهور انتقاد کرد و کسی هم مانع او نشد. اما این‌بار مساله جدی‌تر است. احیای حمایت مراجع مذهبی برای دولتی که از ابتدا متکی به اقشار محروم و مذهبی بوده و اکنون با اوج‌گیری انتقادات از نقاط مختلف مواجه شده، از اهمیتی حیاتی برخوردار است. حال باید دید آیا آقای احمدی نژاد عزمی برای پر کردن شکاف تهران – قم از خود نشان خواهد داد یا خیر.