«وقوع زلزله قابل پیش‌بینی نیست»

فرنگیس محبی

اخیرا محمود احمدی نژاد در مورد وقوع زلزله‌ای شدید در تهران هشدار داد و گفت که شرایط طبیعی تهران نشان می‌دهد که وقوع زمین لرزه در تهران قطعی است. او برای جلوگیری از خسارات کمترتوصیه کرده که حداقل پنج میلیون نفر باید شهر تهران را ترک کنند. صحبت‌های آقای احمدی‌نژاد در این مورد واکنش‌های شدید و متفاوتی به دنبال داشت. آیت‌الله جنتی هم اخیرا در نماز جمعه تهران گفت کسانی که اهل دل هستند می‌توانند از زلزله باخبر باشند.

برای بررسی احتمال وقوع زلزله در تهران با دکتر بهرام عكاشه، پدر زلزله شناسي ايران و استاد ژئوفیزیک در دانشگاه تهران گفت‌وگو کردم و ابتدا این سوال را مطرح کردم که آیا زلزله قابل پیش‌بینی است؟

تا این لحظه که من با شما صحبت می‌کنم، در جهان روشی پیدا نشده که بر اساس آن بتوان زلزله را پیش‌‌بینی کرد؛ نه در کالیفرنیا، نه در ژاپن، نه در چین و نه در روسیه. این‌ها کشورهایی که در علم زلزله‌شناسی به‌نوعی پیش‌رو هستند. متاسفانه این علم آن قدر جوان است که هنوز هیچ چیزی در آن قابل پیش‌بینی نیست.

معمولاً چه مدت قبل از وقوع زلزله، زلزله‌شناسان می‌توانند آثار آن را ببینند؟

به‌هیچ‌وجه نمی‌شود گفت که چه مدت. حتی در کالیفرنیا که در علم زلزله‌شناسی سرآمد دیگر کشورها است، چنین چیزی غیرممکن است. فقط می‌توان گفت در نواحی‌ای که زلزله‌خیز است، انتظار زلزله هم می‌رود. زمان آن را متاسفانه علم نمی‌تواند تعیین کند.

آیا به‌نظر شما احتمال وقوع یک زلزله‌ی شدید در تهران زیاد است؟

این که تهران در طول دو هزار سال گذشته زلزله‌خیز بوده، منظور دامنه‌ی جنوبی البرز مرکزی است. در این هیچ شکی نیست. در جایی که زلزله اتفاق افتاده، در جایی که شکستگی‌های ناشی از زلزله وجود دارد، امکان وقوع زلزله همیشه هست، ولی وقوع زلزله را تا امروز همان‌طور که گفتم نمی‌شود پیش‌بینی کرد.

دکتر بهرام عكاشه، پدر زلزله شناسي ايران و استاد ژئوفیزیک در دانشگاه تهران

آقای احمدی‌نژاد اخیراً به احتمال وقوع زلزله‌ای عظیم در تهران اشاره کرده است. به‌نظر شما با در نظر گرفتن آمار و سوابق تاریخی و این که زلزله‌شناسان می‌گویند که بر طبق این سوابق هر صدوپنجاه سال یک‌بار در هر منطقه زلزله‌ی شدیدی اتفاق می‌افتد، آیا وقوع چنین زلزله‌ای در تهران به تعویق افتاده و باید انتظار آن را به‌زودی داشت؟

رفتار زمین رفتاری‌ است که با علوم ریاضی نمی‌توان آن را سنجید. با وقوف به علم ریاضی می‌شود خیلی کارها کرد و خیلی مسائل را نیز گفت. مثلاً اگر شما بخواهید یک ساختمان یا یک برج بسازید، مهندس به شما می‌گوید که با چه احتمالی این سازه در طول یکصدسال آینده می‌تواند شاهد یک زلزله باشد.

شما این را با علم ریاضی محاسبه می‌کنید و می‌گویید در طول یک‌صد سال آینده در این منطقه زلزله‌ای خواهیم داشت و با احتمال- فرض کنید- ۷۰ درصد، زلزله‌ی شش ریشتری یا ۹۰ درصد زلزله‌ی پنج ریشتری خواهد بود. مثلاً وقتی مهندسی می‌خواهد ساختمان بسازد، از شما سئوال می‌کند با چه احتمالی. ما احتمال را به صورت ریاضی به او می‌گوییم. این احتمال ریاضی به درد کار مهندسی می‌خورد، ولی هیچ شرط و شروطی نیست که حتماً اتفاق بیفتد.

بنابراین فکر می‌کنید آقای احمدی‌نژاد روی چه حسابی این پیش‌بینی را مطرح کرده‌ است؟

باید از خودشان پرسید که روی چه حسابی این صحبت‌ها را مطرح کرده‌اند. در این که البرز مرکزی زلزله‌خیز است، شکی نیست؛ در این که دامنه‌ی جنوبی البرز زلزله‌خیز است، شکی نیست؛ و هم‌چنین در این که در طول تاریخ، در منطقه‌ی البرز حداقل ۵۰ زلزله‌ی شدید داشته‌ایم، شکی نیست. ولی مسئله این است که ایشان با چه محاسباتی یا با چه دیدگاهی این صحبت‌ها را کرده‌اند، من نمی‌دانم. باید از خودشان پرسید.

حالا اگر احتمال چنین زلزله‌ای زیاد باشد، چه اقداماتی باید برای خسارات و تلفات کمتر انجام گیرد؟

این موضوع را من سال ۱۳۷۶ به‌طور رسمی به دولت آن زمان ایران گفتم. دولت هم خوشبختانه این امر را جدی گرفت و ستاد حوادث غیرمترقبه برای تهران تشکیل شد. تا آن‌جایی که در حد امکان و در وسع‌شان بوده است، کارهایی انجام داده‌اند که بازهم قابل تقدیر است، ولی به عقیده‌ی من کافی نیست. باید برای شهر حداقل ۱۵ میلیونی تهران و حومه، بیش از این کار انجام شود.

می‌شود در این‌جا به چند مورد از نکاتی که به‌دولت وقت ایران توصیه کرده بودید اشاره کنید؟

توصیه‌ای که من در سال ۱۳۷۶ به دفتر ریاست جمهوری وقت کردم این بود که افراد کلیدی باید خانه‌های‌شان مقاوم باشد. ستاد حوادث غیرمترقبه نیز باید در تهران تشکیل شود. در واقع این دو نکته‌ خیلی مهم است. در طول تاریخ، در منطقه‌ی البرز بارها زلزله روی داده و روشن است که باید بازهم انتظار آن را در این منطقه داشته باشیم. ولی اداره‌ی زلزله‌شناسی نمی‌تواند بگوید که چه زمانی زلزله اتفاق می‌افتد. در چنین شرایطی، آمادگی بهترین روش است برای هر حادثه‌ای که در پیش رو قرار دارد. حالا چه زلزله سال دیگر بیاید، چه بیست سال دیگر بیاید. اگر ما آماده باشیم، خطر بی‌خطر می‌شود.

آقای احمدی‌نژاد گفته‌اند که برای جلوگیری از خسارات ناشی از زلزله باید حدود پنج میلیون نفر تهران را تخلیه کنند!

من نمی‌دانم چرا ایشان این صحبت را کرده‌اند. باید از خودشان بپرسید که دیدگاه‌شان چه بوده. من نمی‌دانم.

به هرحال برخی، سخنان اخیر ایشان در زمینه‌ی زلزله را ناشی از مسائل سیاسی می‌دانند. آیا به نظر شما این روش راه‌حل صحیحی است و آیا مناطق دیگر ایران روی خط زلزله نیستند؟

متأسفانه من نمی‌دانم که چرا ایشان این صحبت‌ها را انجام داده‌اند. شما باید از ایشان بپرسید که آیا خطر زلزله را خیلی نزدیک احساس می‌کنند؟ زلزله‌شناسی نمی‌تواند بگوید که چه زمانی این زلزله در توکیو، لس‌آنجلس، سانفرانسیسکو یا تهران اتفاق می‌افتد. علم زلزله‌شناسی قادر نیست این کار را بکند. زلزله‌شناسی برای هیچ جای دنیا نمی‌تواند این اطلاعات صددرصد را به شما بدهد. اگر دانش این‌قدر پیشرفته می‌بود، باید در حال حاضر فکر می‌کردیم که چه باید کنیم. تخلیه‌ی آنی داریم، تخلیه‌ی طولانی‌مدت داریم و اقدامات مختلف داریم. همان‌قدر که فعلاً ستاد حوادث برای تهران تشکیل شده است، بسیار مهم است. من به نوبه‌ی خودم خوشحالم که به حرف من گوش دادند و این ستاد تشکیل شده است.

آیا مناطق دیگر ایران روی خط زلزله نیستند؟

زلزله تقریباً ۹۰درصد کشور ایران را تهدید می‌کند. تبریز، شهر مشهد و شیراز همه در معرض خطر زلزله هستند. سرزمین ایران سرزمینی جوان است و در طول میلیون‌ها سال گذشته، همواره مورد تهدید زلزله بوده است و چند میلیون سال دیگر هم مورد تهدید خواهد بود.

پس بدین ترتیب در واقع تخلیه‌ی تهران از پنج میلیون نفر هم تاثیر زیادی در این میان نخواهد داشت!

یک جامعه‌شناس می‌تواند به سئوال شما جواب دهد. من جامعه‌شناس نیستم، من زلزله‌شناس هستم.