خطاهای روزمره

بزرگ‌نمایی

مریم اقدمی: بزرگ کردن یک قسمت از واقعیت و نمایش آن به عنوان تمام واقعیت کاری است که در مغالطه‌ی «بزرگ‌نمایی» صورت می‌گیرد. فرآیندی که اتفاق می‌افتد این است که فرد یا موسسات به عمد یا ناخواسته به اشتباه می‌افتند و دستاوردهایشان را بزرگ‌تر از آنچه هست گزارش می‌کنند، رسانه‌ها هم از این مغالطه به اشتباه می‌افتند و خبر را منتشر می‌کنند و این امر بر همگان مشتبه می‌شود که مرد علمی سال از کشور ماست، یا مقام خوبی از نظر علمی در سطح جهان داریم.

اشتباه بر سر دو راهی

مریم اقدمی: یکی از روش‌های معمول استدلال در زندگی روزمره استفاده از گزینه‌های دوتایی برای شرایط ممکن است. ‌در این نوع استدلال به دلیل وجود تنها دو انتخاب می‌توان به طور کاملاً منطقی و عقلانی ادعایی را اثبات کرد. مورد دیگر آن است که تنها دو گزینه و انتخاب پیش روی استدلال‌کننده باشد، اما هر دوی آن‌ها اشتباه باشند یا به هر دلیلی مشکل داشته باشند. در این صورت هیچ یک از دو گزینه موجود را نمی‌توان انتخاب کرد و بنابراین استدلال‌کننده به بن‌بست برخورد می‌کند. این مغالطه را «دو راهی اشتباه» می‌نامند.

اشتباه قمارباز

مریم اقدمی:‌ همه ما به دنبال یقین هستیم و میانه خوبی با تصادف و احتمال نداریم. برای همین است که حتی در ابتدایی‌ترین مثال‌ها مانند پرتاب سکه به دنبال الگویی می‌گردیم تا بتوانیم به قانونی کلی برسیم و به قطعیت نزدیک شویم. اما در راه رسیدن به یقین دچار اشتباهات فاحشی می‌شویم. اشتباهاتی شبیه اشتباه قمارباز.

اثبات با مثال

مریم اقدمی: تعمیم دادن، یکی از مهم‌ترین بخش‌های استدلال‌های روزمره است. در واقع معمولی‌ترین و عادی‌ترین استدلالی که هر انسانی یاد می‌گیرد این است که وقتی یک صفت یا ویژگی را در چیزی می‌بیند، آن را به بقیه موارد مشابه تعمیم می‌دهد. منطق‌دان‌ها این اشتباه استدلالی را مغالطه «اثبات با مثال» نام‌گذاری کرده‌اند. طبیعتاً چنین استدلالی مغالطه است و نمی‌تواند از لحاظ منطقی درست باشد.

مجموعه مفاهیم

مریم اقدمی: معمولاً خیلی از مفاهیم هستند که به دلایل سنتی و فرهنگی همیشه همراه هم استفاده می‌شوند. در واقع این مفاهیم همیشه یک مجموعه را تشکیل می‌دهند که به کار بردن یکی از آنها، مفاهیم دیگر آن مجموعه را به ذهن تداعی می‌کند. بر اساس همین تداعی مفاهیم مشابه معمولا استدلال‌هایی می‌کنیم که لزوما درست نیستند و چیزهایی را به هم ربط می‌دهیم که در بسیاری از مواقع نمی‌توانند لحاظ منطقی قابل قبول باشند.

احتمال کدام بیشتر است

مریم اقدمی: به نظر شما احتمال وقوع کدام یک از این دو مورد بیشتر است؟ ۱. آمریکا سال آینده نیروهایش را از عراق خارج کند. ۲. آمریکا سال آینده نیروهایش را از عراق خارج کند و تاسیسات هسته‌ای ایران را بمباران کند. خیلی از افراد در جواب این سوال و سوال‌های مشابه آن، گزینه دوم را انتخاب می‌کنند. یکی از دلایل این پاسخ آن است که فرض می‌شود این جواب گزینه اول را هم شامل می‌شود. این اشتباه منطقی مغالطه «احتمال ترکیبی» نام دارد.

محتمل یا قطعی

مریم اقدمی: خیلی از استدلال‌هایی که در زندگی روزمره به کار می‌بریم بر اساس احتمال هستند. یعنی به جای این‌که از وقوع حتمی و قطعی یک اتفاق حرف بزنیم، به این اشاره می‌کنیم که چقدر احتمال دارد آن اتفاق رخ دهد. اما گاهی بر اساس همین گزاره‌های احتمالی، اشتباه‌های زیادی هم مرتکب می‌شویم. این نوع استدلال‌ها همگی اشتباه هستند و مغالطه «استدلال بر اساس احتمال» نام دارند.

یک ایرانی واقعی

مریم اقدمی: یکی از واژه‌هایی که در نظرها و بحث‌های روزمره و همچنین نقد رفتار و عقاید دیگران بسیار تکرار می‌شود، کلمه «واقعی» است. یک انسان واقعی، یک ایرانی واقعی، یک مسلمان واقعی. این نوع استدلال، استدلال درستی نیست و اشتباه منطقی دارد. اشتباه‌هایی شبیه این مثال، مغالطه «اسکاتلندی واقعی» نام دارند‌.

عذر بدتر از گناه

مریم اقدمی: طبیعی است که هر کسی امکان اشتباه دارد و برای دفاع از کار اشتباهی که کرده است از استدلال نادرستی هم استفاده کند. مثال کلی این اشتباه را می‌توان این‌طور بیان کرد که وقتی از دوست‌تان بپرسید چرا چند روز پیش، فلان کار را انجام داده است، جواب‌اش این باشد که یکی دیگر از دوستان مشترک‌تان هم آن کار را انجام داده است. چنین اشتباهی مغالطه «عذر بدتر از گناه» است که نام دیگر آن «جبران اشتباه با اشتباه» است.

راه حل آرمانی

مریم اقدمی: گاهی آرمان‌گرایی می‌تواند باعث اشتباه‌های روزمره بسیاری شود. برای مثال نمونه‌هایی شبیه این کامنت در بحث‌های روزمره زیاد دیده می‌شوند: «بذار بسازن... بذار خراب کنن... واقعن دیگه چی از لاشه‌ی ایران مونده که بخوایم ازش دفاع کنیم؟» مشکل چنین ادعاهایی آن است که فرض می‌کنند یک راه حل کامل و آرمانی برای هر مسأله و مشکل وجود دارد. در نتیجه راه حلی را که به طور واقعی توسط هر کسی ارائه شده، ‌رد می‌کنند؛ به این دلیل که هم‌چنان قسمتی از مشکل، حل‌نشده باقی مانده است.

میانجی‌گری

مریم اقدمی: معمولاً وقتی بین دو نفر یا دو گروه اختلافی به وجود می‌آید، فرد یا شورایی به صورت داوطلبانه یا به خواست طرفین، مسوولیت حل اختلاف میان آن دو را به عهده می‌گیرد. جمله رایج در این حل اختلاف‌ها آن است که «نه حرف شما، نه حرف ایشان» و به این ترتیب انتظار می‌رود هر کدام تا حدودی از حق و ادعای خود صرف‌نظر کنند. در ‌واقع تلاش برای آشتی دادن این دو ادعا یک اشتباه استدلالی است که مغالطه «استدلال برای تعدیل» نام دارد.

پرسش جهت‌دار

مریم اقدمی: در بحث‌های روزمره، یکی از اشتباه‌هایی که معمولاً اتفاق می‌افتد، پرسیدن سؤال‌های جهت‌دار است. یعنی سؤال‌هایی که از قبل پیش‌فرض‌هایی در آن‌ها وجود دارد. در این نوع سؤال‌ها، سؤال‌کننده می‌خواهد طرف بحث را در موقعیتی پیچیده قرار دهد تا جوابی را که مورد نظرش است از او بگیرد. مثلاً ممکن است خواننده‌ای کامنت بگذارد: «شما نمی‌خواهید از سانسور نظرهای ما دست بردارید؟»

جزء و کل

مریم اقدمی: یکی از اشتباه‌های استدلالی روزمره و رایج تعمیم خصوصیات اجزا‌ی مجموعه به کل آن مجموعه است. این استدلال در کامنت‌های بسیاری از وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌ها دیده می‌شود. در این نوع نقدها و نظرها با یک گزارش یا مقاله ضعیف، کل آن رسانه یا روزنامه زیر سوال می‌رود و آن ضعف به کل مجموعه تعمیم داده می‌شود. این اشتباه استدلالی مغالطه «ترکیب» نام دارد.

تله‌گذاری

مریم اقدمی: یکی از روش‌هایی که معمولاً برای قانع کردن طرف مقابل استفاده می‌شود، تعریف و تمجید از رفتار یا خصوصیات اوست. در‌واقع این کار به نوعی رفتار اجتماعی تبدیل شده است و گاهی حتی بدون آگاهی و از روی عمد، تنها برای خوشایند طرف، بحث تعریف و تمجیدهایی شبیه این نظر در لابه‌لای بحث‌های روزمره دیده می‌شود. اسم این اشتباه استدلالی را مغالطه «تله‌گذاری» گذاشته‌اند.

آمار گمراه کننده

مریم اقدمی: این اعداد و ارقام چه معنایی دارند؟ یعنی چه که دانشمندان تنها به ۱۰ درصد از خواص زیتون پی برده‌اند؟ مگر آن‌ها می‌دانند که کل خواص زیتون چه قدر است؟ معنای این‌که من سه برابر به کسی اعتماد دارم چیست؟ مگر می‌شود مفهومی مثل اعتماد را در قالبی کمی گنجاند؟ این‌گونه خطاها را «مغالطات آماری» و «کمیت‌گرایی» می‌نامند. نوع دیگر این نوع اشتباه‌ها مغالطه «دقت تقلبی» است. مغالطه‌های آماری و کمیت‌گرایی به دلیل اعتبار دادن بیش از حد مردم به اعداد، دامنه اثر زیادی دارند.

ادعای دوست‌داشتنی

مریم اقدمی: ممکن است استدلال‌های ساده روزمره و حتی پیچیده و تخصصی ظاهری منطقی و ساختاری قابل قبول از نظر قواعد منطقی داشته باشند، اما همچنان استدلال‌هایی قانع‌کننده نباشند. شکل بسیار رایج این نوع استدلال وقتی دیده می‌شود که استدلال‌کننده سعی دارد ادعایی را که دوست دارد به هر نحوی ثابت کند. این اشتباه استدلالی «مصادره به مطلوب» نام دارد.

تشبیه نادرست

مریم اقدمی: یکی از روش‌های استدلال و توجیه ادعاهای روزمره تشبیه است. معمولاً هدف از تشبیه این است که موضوعی را به صورت بهتر و قابل فهم‌تر بیان کنیم تا مخاطب قانع شود. اما گاهی همین روش به جای این‌که فهم موضوع را راحت‌تر کند، باعث پیچیدگی یا حتی اشتباه می‌شود. در یک تشبیه ادعا می‌شود دو مفهوم، شی یا دو رویداد الف و ب که ماهیت مشابهی دارند، ویژگی‌هایی مشترک با یکدیگر دارند. چنین اشتباهی به نام مغالطه «تشبیه نادرست» شناخته می‌شود.

«کاملاً طبیعی؛ کاملاً خوب»

مریم اقدمی: یکی از روش‌های رایج استدلال برای ارزیابی و نقد مسائل، استدلال بر اساس طبیعی یا غیرطبیعی بودن موضوع مورد نظر است. اما نکته این است که استدلال بر اساس طبیعی بودن چیزی در تایید یا عدم تایید آن، در واقع نوعی دور شدن از موضوع و خطای استدلالی است. این اشتباه استدلالی «توسل به طبیعت»، یا «مغالطه طبیعت‌گرایی» نام دارد و ساختار آن به این شکل است: «هر چیزی که طبیعی باشد درست و خوب است» و «هر چیز غیر طبیعی، نادرست و بد است.»

نقل قول ناقص

مریم اقدمی: گاهی در گزارش و نقل حرف‌های کسی قسمتی از آن گفته حذف می‌شود و همین کار باعث عوض شدن معنای آن گفته می‌شود. فرض کنید یکی از مسئولان در مصاحبه‌ای بگوید: «اگر فلان طرح اجرا شود و اگر فلان قانون تصویب شود، در کشور مشکلی نداریم و همه چیز بر طبق برنامه‌های ما پیش می‌رود.» بعد از قول او در روزنامه‌ها بنویسند: «آقای الف گفتند که در کشور مشکلی نداریم و همه چیز بر طبق برنامه‌های ما پیش می‌رود.» در این مثال، اشتباهی استدلالی رخ داده است که مغالطه «نقل قول ناقص» نام دارد.

مناقشه در مثل

مریم اقدمی: درست است که با یک «مثال نقض» می‌توان یک حکم کلی را نقض کرد، اما با نقض یا رد یکی از‌ مثال‌های آن حکم نمی‌توان‌ این کار را انجام داد. فرض کنید شخصی در یک مقاله یا سخنرانی یا یک بحث فلسفی، ادعا کند فلاسفه‌ای مثل ژان پل سارتر که نظریه الف را قبول دارند، به دلایلی اشتباه می‌کنند و نظریه الف درست نیست.