جو سیاسی بین ایران و جامعه‏ی بین‏الملل بحرانی‌تر می‌شود

مریم محمدی

روز دوشنبه ۲۲ شهریور (سیزدهم سپتامبر) در اولین روز نشست دوره‏ای شورای حکام آژانس بین‏المللی انرژی اتمی، یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس، گزارشی ارائه داد که محتوای آن در مجموع، اعلام نارضایتی از برنامه‏های اتمی ایران و برخورد ایران با مقررات آژانس است.

اینکه گزارش آژانس از چه اهمیتی برخوردار است و چه نکات تازه یا تکراری‏ای را در بر دارد و نتایج احتمالی آن چه خواهد بود، ازجمله مسائلی هستند که در گفت‏وگو با دکتر بهروز بیات، کارشناس انرژی هسته‏ای در اتریش، مطرح شده است.

گزارش جدید آمانو به لحاظ کمیت نکات انتقادی، خیلی بیشتر از گزارش قبلی است. یعنی به‏طور مشخص، در گزارش قبلی تعداد نکات شکایت‏آمیز ۱۱-۱۲ تا بودند که در گزارش کنونی، دوبرابر شده‏اند و به ۲۴-۲۵ تا رسیده‏اند.
به لحاظ کیفی، بسیاری از نکات مورد شکایت تکراری هستند.

البته چند نمونه‌ی جدید نیز مطرح شده‏اند که از جمله‏ی آنها عدم تأیید بیلان مواد هسته‏ای است. چون نکته‏ی خیلی مهمی است برای این‏که تأیید کند دولت مربوطه مواد رادیواکتیو را به‏طور پنهانی بیرون نمی‏برد.

ادعا شده که ایران این مواد را به کجا می‏برد؟

در گزارش آژانس ادعا نشده است که ایران چنین کاری کرده است، ولی می‏گوید کاملاً محرز نیست. بیلان را به‏طور کامل تأیید نکرده است. این در تضاد با گزارش‏های قبلی است.

دکتر بهروز بیات، کارشناس انرژی هسته‏ای در اتریش

نکته‏ی دیگر این گزارش، درباره‌ی شکستن مهروموم‏ها است؛ چرا که در چند مورد مهروموم‏هایی که آژانس در ایران نصب کرده، شکسته‏ شده‏اند. ایران ادعا کرده که شکستن این مهروموم‏ها به‏طور تصادفی بوده است. الان باید روشن شود. آژانس ادعایی نکرده، ولی شکایت کرده است که این مهروموم‏ها نباید می‏شکست.

این از موارد جدید است یا پیش از این هم چنین شکایتی بوده است؟

هیچ‏وقت در گزارش آژانس شکایت نشده که چرا مهروموم شکسته شده است. نکته‏ی بعدی آن است که آژانس گفته: ایران تنها کشور دنیاست که دارای فعالیت‏های هسته‏ای چشمگیر است، اما کد ۳/۱ قرارداد تکمیلی ان‏‏پی‏تی را اجرا نمی‏کند.

این کد چیست؟

این کد مشخص می‏کند در چه زمانی دولت‏ها، وقتی شروع به فعالیت هسته‏ای می‏کنند، باید به آژانس بین‏المللی انرژی هسته‏ای گزارش بدهند. در مورد ایران به این ترتیب است که طبق قرارداد تکمیلی‏ای که با ایران بسته شده است، ایران باید به محض تصمیم‏گیری در مورد شروع یک پروژه‏ی هسته‏ای، به آژانس خبر بدهد. دولت ایران این‏ کار را نکرده است. دولت ایران بر این عقیده است که طبق پیمان بین‌المللی ان‏پی‏تی، فقط ۱۸۰ روز قبل از ورود مواد رادیواکتیو باید گزارش بدهد.

این ادعای ایران طبق پیمان بین‏المللی ان‏پی‏تی صحیح است، اما این پیمان تبصره‏هایی دارد ...

خود ان‏پی‏تی یک پیمان جهانی است که ۱۵۰ کشور عضو آن هستند. این پیمان ۱۱ ماده دارد و خیلی کلی است. بر مبنای این ۱۱ ماده، قراردادهای مشخص با کشورهای مختلف جهان بسته می‏شود.

مثلاً قرارداد تکمیلی‏ای که با ایران بسته شده است، حدود ۸۹ ماده دارد. دو ماده‏ی این قرارداد تکمیلی می‏گوید: قراردادهایی که بین آژانس و ایران بسته شده، فقط با توافق طرفین قابل الغا است. قراردادی که ایران بسته و کد ۳/۱ در آن قرار دارد، مشمول همین ماده می‏شود. یعنی اینکه ایران نمی‏تواند یک‏طرفه این قرارداد را ملغی کند.

ایران سال ۲۰۰۳ قراردادی را که کد ۳/۱ در آن قرار دارد، امضا کرده و در سال ۲۰۰۷ آن را یک‏طرفه فسخ کرده است. آژانس می‏گوید طبق دو ماده‏ای که پیش از این به آنها اشاره کردم، ایران اجازه‏ی فسخ یک‏طرفه‏ی این قرارداد را ندارد. یعنی به ‏لحاظ حقوقی، در حدی که من می‏توانم قضاوت کنم، وضعیت روشن است.

آیا ایران در اعتراض به مسئله‏ی مشخصی نسبت به آژانس، این قرارداد را یک‏جانبه لغو نکرده است؟

قطعاً این‏طور است. ایران زمانی اقداماتی هم کرده است که خیلی فراتر از قراردادها رفته است. مثلاً بازرسی‏های سرزده جزو پروتکل الحاقی هستند که ایران امضا نکرده است. منتها ایران از سال ۲۰۰۷ تاکنون، در ۳۸ مورد، اجازه‏ی بازرسی‏های سرزده را داده است که اقدامی داوطلبانه بوده است.

ایران الان اینگونه اقدامات را کنار می‏گذارد. تصویب‏نامه‏ی اخیر آقای احمدی‏نژاد یا هیئت دولت ایران در مورد اینکه سازمان انرژی اتمی ایران به همکاری‏هایش با آژانس بین‏المللی انرژی اتمی بر مبنای قرارداد عمومی ان‏پی‏تی ادامه می‏دهد، به این معنا خواهد بود که ایران در کاری که تاکنون انجام می‏داده است، بسیار محدودیت ایجاد می‏کند.

نکته‏ی دیگری که مورد اختلاف ایران و آژانس است، مسئله‏ی راه ندادن دو کارشناس آژانس به ایران است. وضعیت حقوقی در این مورد اندکی تفاوت می‏کند. یعنی دولت‏ها مختارند که بازرس‏هایی را بپذیرند یا نپذیرند. به این ترتیب که پیش از فرستادن بازرس‏های آژانس به هر کشور دنیا، از کشور مربوطه باید موافقت گرفته شود. این جزو حقوق کشورها است.

اگر از این زاویه نگاه کنیم، طبیعی است که ایران اجازه دارد دو بازرس آژانس را رد کند. منتها این واقعیت که الان به عنوان یک نکته‏ی مهم در گزارش آژانس آمده است، بازتاب‌دهنده‏ی جو سیاسی موجود بین آژانس و ایران است.

پس طبق قوانین ان‏پی‏تی، ایران حق دارد از ورود بعضی بازرس‏ها جلوگیری کند. آمانو تحت چه عنوانی آن را جزو شکایات آژانس بین‏المللی انرژی اتمی محسوب کرده است؟

علت این‏که آژانس به عدم پذیرش بازرس‏ها اعتراض کرده، این است که آژانس بر این عقیده است که کارشناسان مجربش که سال‏هاست در پروژه‏‏ی هسته‏ای ایران کار کرده‏اند و از جزییات آن اطلاع دارند، اگر اجازه نداشته باشند وارد کشور بشوند، برای فعالیت‏های بازرسی‏شان اندکی مشکل ایجاد می‏شود.

مگر آژانس بازرس‏های غیر مجرب هم به ایران می‏فرستد؟

بی‏تجربه ... البته فرق می‏کند. طبیعتاً کسی که طی همه‏ی این سال‏ها در پروژه‏ی هسته‏ای ایران کار کرده باشد و همه‏ی زیر و بم‏های آن را بشناسد، با کسی که از الان شروع کند، تفاوت می‏کند.

در میان کارشناسان آژانس، مجرب‏ها همین دو نفر بودند؟

آن‏طور که من موضوع را می‏بینم، وضع به این ترتیب است. این‏که دو کارشناس نتوانند به ایران بیایند، هنوز مسئله‏ی بزرگی نیست. واقعیت این است که دولت ایران دو کارشناس را رد کرده، پنج‏تای دیگر را پذیرفته است.

یعنی نگرانی برای آینده وجود دارد که ایران بازهم کارشناس‏های بیشتری را نپذیرد؟

بله؛ اگر این روند ادامه پیدا کند، اقدامی در جهت مختل کردن فعالیت بازرس‌ها است. منتها از قبل نمی‏توان قضاوت کرد. ایران همیشه راجع به ترکیب کارشناسان آژانس شکایت داشته است و این تازگی ندارد. ولی هیچ‏وقت اقدامی که راه ندهد، انجام نداده بود. این اولین بار است که این کار را می‏کند. همان‏طورکه گفتم، حق قانونی‏اش است، منتها همیشه از حق قانونی در شرایط معینی تفسیر می‏شود.

وقتی این تفسیر وجود دارد که ممکن است از موارد قانونی، تحت تأثیر شرایط سیاسی، تفسیرهای گوناگون صورت بگیرد، آیا می‏توانیم به این نتیجه برسیم که افزایش موارد شکایت آژانس از ایران هم نه واقعی و بر اساس رفتارهای ایران، بلکه بر اساس همین جو سیاسی موجود است؟

زمینه‏ی واقعی تغییر اساسی نکرده است. آن‏چه تغییر کرده است، جو سیاسی دو طرفه است. از یک طرف، چهار قطعنامه‏ی شورای امنیت سازمان ملل را داریم که ایران هیچ‏کدام آنها را رعایت نکرده است و از طرف دیگر هم دولت ایران اعلام کرده که همکاری‏هایش را با آژانس کاهش می‏دهد.

این‏ شرایط به آن‏جا انجامیده که آژانس زبانش را تندتر کرده است. آژانس برخی نکات مانند کد ۳/۱ را خیلی روشن‏تر و آشکارتر نقد کرده است. در بعضی‏ جاها هم مانند همین موضوع کارشناسان، با توجه به این‏که ایران تاکنون فقط دو نفر را رد کرده است، می‏توان نگاه آژانس را نوعی خرده‏گیری هم تلقی کرد.

آیا روز جمعه، در پایان نشست شورای حکام، شاهد موضع‏گیری جدیدی یا برنامه‏ی تازه‏ای، مثلاً قطعنامه‏ای علیه ایران خواهیم بود؟

پاسخ دقیق به این پرسش مشکل است، اما کنفرانس یک هفته‏ای آژانس به خیلی موضوعات دیگر جهان هم می‏پردازد و فقط یکی از موضوعات آن ایران است. من بعید می‏دانم قطعنامه‏ای راجع به ایران بیرون بیاید.

در گزارش آژانس نوشته شده است، «یک نسخه از آن به شورای امنیت می‏رود» و اول گزارش چندین بار قید شده که قطعنامه‏های شورای امنیت سازمان ملل در ایران رعایت نشده‏اند. این طبیعتاً کمک می‏کند به بدتر شدن جو سیاسی بین ایران و بخش بزرگی از جامعه‏ی بین‏المللی و مخصوصاً بخش متنفذ آن که غرب باشد.