Nov 2009

راز این سرچکشی‌های غول‌آسا

ترجمه‌ی احسان سنایی: دلیل ساختار شگفت‌ چهره‌ی کوسه‌های سرچکشی که در دو سویش از قضا چشمی نهفته، چه می‌تواند باشد؟ برخی معتقدند این چیدمان مرموز چشم‌ها، دید بهتر و با دقتی را برای این آبزیان رعب‌آور امکان‌پذیر ساخته؛ اما مگر این زائده‌های غضروفی و خارق‌العاده اصولا نبایستی مانع از یک دید مطلوب باشند؟

رمزشکنی از راز روزهای نخستین کهکشان

احسان سنایی: انگار جهان را ریسه بسته‌اند. این را از شبیه‌سازی‌های ابرکامپیوتری جهان بزرگ‌مقیاسمان می‌توان فهمید. در این جشن باشکوهی که بیکرانه‌های کائنات، غرق در نور و رنگ رشته‌‌های پرشماری از چراغ‌های رخشنده‌‌ای به نام کهکشان‌هاست؛ بشر از قلب یک چراغ ریز و آشنا، به دنبال راز شور ماورای این جشن پرشکوه است: کهکشان‌ها از چه زاده شدند؟

دنیای پرآشوب کوانتوم

احسان سنایی: با انبساط جهان، بر فضای مابین ذرات افزوده شد و دما نیز کاهش یافت؛ آن‌چنان که برای پرتوهای گاما دیگر رمقی برای ادامه فرآیند جفت‌سازی وجود نداشت. این در حالی بود که هنوز ماده و پادماده در حال نابودی یک‌دیگر بودند و جهان از فوتون‌ها اشباع می‌شد. تمام این اتفاقات در حالی رخ داد که جهان هنوز یک ثانیه از عمرش نگذشته بود! در همین یک ثانیه بود که در فرآیندی مرموز، ماده از پادماده پیشی جست.

دو قلوهای امروز؛ میراثی از جنگ دیروز؟

احسان سنایی: دکتر «جوزف منگل» افسر اس‌اس آلمان نازی و پزشک اردوگاه آشویتس لهستان که به‌سبب اعمال وحشیانه‌اش از جمله تلاش برای تغییر رنگ چشم کودکان، انتقال اعضاء بدون بی‌حسی از افراد سالم و استفاده از اسرای یهودی کوتوله و دوقلو‌های هم‌سان به‌عنوان موش آزمایش‌گاهی؛ لقب فرشته‌ی مرگ را به خود اختصاص داد.

در جست‌وجوی ارواح سرکش دنیای ذره‌ها

احسان سنایی: آیا خورشید هنوز زنده است؟ تا چهار دهه پیش ‌از این حتی بزرگ‌ترین فیزیک‌دانان جهان از پاسخ قطعی این سؤال به‌ظاهر ساده اطمینانی نداشتند! خورشید می‌درخشد و می‌دانیم که درخشش آن حاصل فرآیندهای جوش هسته‌ای است؛اما چگونه می‌توان از هزاران فرسنگ‌ آن‌سوتر از درون پرخروش و خاموشش خبر گرفت؟ پاسخ این معما را در ذرات ریز و گریزانی موسوم به نوترینو بایستی جست.

پرنده‌ای به نام سوفیا

احسان سنایی: هواپیمای مسافربری غول‌پیکری را تصور کنید که شباهنگام از زمین جدا می‌شود و در آسمان به پیش می‌رود. به‌ناگاه و آرام، از میانه این غول بال‌دار، درگاهی به کناره رفته و چشم غول‌پیکری از آن دریچه، به آسمان پرستاره پیش رویش می‌نگرد. این داستان، زاییده خیال بلندپرواز انسان نیست؛ بلکه این غول پرنده هم‌اکنون در انتظار نخستین پرواز، در آشیانه ۷۰۳ پایگاه فضایی درایدن ناسا آرمیده است؛ «پرنده‌ای به نام سوفیا».

نفس‌های حیات در سیاه ژرف آب‌ها

احسان سنایی: در حیات اعماق دریا تنوع گونه‌ها حرف اول را می‌زند و برخورد با نمونه‌های شگفت و اعجاب‌آور امری رایج است. دانشمندان تنها در جریان یکی از بررسی‌های دقیق خود بالغ بر ۶۸۰ نوع خرچنگ ریز و حشره‌‌مانند را در آب‌های جنوب‌ شرق اقیانوس اطلس تشخیص دادند که تا پیش از آن تنها به وجود هفت نمونه‌شان پی برده شده بود!

روزگار گرم و مرموز جنوبگان

ترجمه‌ی احسان سنایی: مطالعات دقیق و مستمر بر لایه‌های گوناگون یخچال‌های زمین در سالیان اخیر، تصویری جامع از چرخه‌های متناوب و منظم ظهور دوره‌های سراسری یخ‌بندان در بازه‌های زمانی یک‌صدهزار ساله به دست می‌دهند. اما بررسی‌های اخیر از هسته‌های یخی این قطب جنوب، نمایان‌گر وجود قله‌های دمایی مرموزی در فواصل مابین دوره‌های یخبندان بوده است. گویی این بخش زمین روزگاری گرم‌تر از این داشته است‌.

آخرین غذای یک غول

احسان سنایی: کهکشان‌ها صرفا مجموعه‌ای عظیم از ستارگان نیستند، بل‌که موجوداتی زنده‌اند که حتی گرسنه هم می‌شوند! کهکشان‌ها طعمه‌های‌شان را به شیوه‌ای جذاب و در جدالی نابرابر نابود کرده و در رشته‌ای پیچ‌در‌پیچ آن‌ها را به‌آرامی می‌بلعند. چندی پیش، چشمان تلسکوپ NTT از میان گرد و غبار مبهم این پیکار سهمگین، آخرین قربانی یک کهکشان غول‌پیکر را به طرز خیره‌‌کننده‌ای به تصویر کشید.

اصل عدم قطعیت و جهانی از ماده و پادماده

احسان سنایی: اصل عدم قطعیت، ریشه‌ای‌ترین اصل مکانیک کوانتومی است که در دهه ۳۰ میلادی توسط فیزیک‌دانی به نام «ورنر هایزنبرگ» ارائه شد. عدم قطعیت حاکم بر جهان کوانتومی ناشی از نقص دانسته‌های ما نیست؛ بل‌که این جزئی از رفتار ذاتی تمامی اجزای این جهان شگفت‌انگیز است. این معادله گویای حقیقت حیرت‌انگیزی است: برای فواصل زمانی بسیار کوتاه، نمی‌توان مطمئن بود در نقطه خاصی از فضا چقدر ماده موجود است!

به تماشای خروش خورشید

احسان سنایی: تصاویر جدید تلسکوپ هوایی «طلوع» از سطح جوشان خورشید، سفر بی‌خطری را به قلمرو سوزان این ستاره سرکش و ناآرام، امکان‌پذیر ساخته است. «سان‌رایز» بزرگ‌ترین تلسکوپ غیرزمینی است که وقف مطالعات خورشیدی شده است. یکی از مهم‌ترین و زیباترین جلوه‌های سطح خورشید که به‌دست سان‌رایز برجسته شد، ساختارهای دانه‌دانه‌ای سطح خورشید است که هم‌چون پیستون‌هایی در‌هم‌تنیده، گرمای مناطق درونی خورشید را به فضای بیرون هدایت می‌کنند.

پرواز بلند پروانه‌ها تا فضا

احسان سنایی: ساعاتی پیش شاتل فضایی آتلانتیس به همراه شش خدمه‌اش، سفر یازده روزه خود را به سمت ایستگاه فضایی بین‌المللی با هدف ارتقای این سازه برتر بشر در فضا آغاز کرد. آتلانتیس در این سفر همچنین مهمانانی از زمین را به ملاقات فضا برد؛ از پروانه‌های رنگارنگ و زیبا گرفته تا کرم‌هایی که اغلب آن‌ها را در زباله‌ها می‌توان یافت!

باران شهاب شب‌های پاییز

احسان سنایی: شهاب‌ها خیال‌انگیزند؛ همان خطوط رخشنده و خاموشی که هر از گاه از فرش مشکین و پر نقش آسمان شب می‌گذرند و چشمان ما را به شوق تماشای غوغای شگرف ستارگان، تا سلام صبح آفتاب گشاده نگه می‌دارند. برخی از شب‌های سال اما آتش‌بازی بزرگی برپاست. یکی از آن‌ها در پیش است؛ شب باران بی‌ابر شهاب‌های اسدی.

رویای سرزمین سبز و کابوس یک زمین سرد

احسان سنایی: حدفاصل آب‌های آبی اقیانوس اطلس و برف‌های سپید قطب شمال، سرزمینی یخ بسته و دورافتاده جای گرفته که شاید اشتباها به آن سرزمین سبز گفته‌اند. گرینلند، میزبان یکی از گسترده‌ترین یخچال‌های سیاره ماست؛ یخچال پهناوری که آخرین نفس‌هایش را سر می‌دهد و در جریان گرم و آرام رودهای نوظهور از میان می‌رود. این‌چنین رؤیای سبزی این سرزمین سرد در حال تحقق است.

آب ماه، آن‌چنان هم برای آشامیدن مناسب نیست!

احسان سنایی: قریب به یک ماه پیش، پرتابه سنگینی از زمین به سرزمین‌های همیشه تاریک قطب جنوب ماه برخورد کرد و پشته‌ای از خاک و غبار نرم و ناشناخته را به فضا فرستاد؛ برخوردی که برای شکستن قفل گنجه اسرار منظومه خورشیدی کفایت می‌کرد. کاوش‌گر LCROSS که نزدیک‌ترین شاهد ماجرا بود، تنها دقایقی پیش از تجربه یک برخورد مشابه، آن‌چه دیده بود را برای‌مان تعریف کرد.

نظریه ریسمان‌ها و ابعاد اضافی

احسان سنایی: سه بعد آشنای جهان‌ را بی‌ هیچ مانعی همیشه آزموده‌ایم . بعد چهارم زمان هم به ابتکار آلبرت اینشتین به معادلات فیزیکی وارد شد. اما بعد پنجم و ششم را چگونه می‌توان در ذهن جای داد؟ این سؤالی‌ست که به نظر پاسخش را در نظریه ریسمان‌ها می‌توان یافت. شاید ابعاد اضافی را در ابتدا متناقض با واقعیات بدانیم اما جالب این‌جاست که بدانیم حوزه تحت پوشش ریسمان‌ها همین جهان ماست.

معمای بزرگ یک نیروی آشنا

ترجمه‌ی احسان سنایی: در سال ۱۹۹۰ میلادی، فضاپیمای گالیله با گذشت یک سال از زمان پرتاب، به ملاقات خانه‌اش آمد تا با کسب شتاب از میدان گرانشی زمین؛ با قوت بیشتری رهسپار مشتری شود. فضاپیما هم‌چون سنگی در قلاب از زمین شتاب گرفت و دور شد اما سؤالی را در ذهن فیزیک‌دانان زمین بر جانهاد: چرا گالیله ۳.۹ میلیمتر بر ثانیه بیشتر از آن‌چه تصورش می‌رفت، شتاب گرفته است؟

لحظه به لحظه با آیدا

احسان سنایی: اواخر ماه اکتبر سال جاری، جریان هوای کم‌فشاری به سمت جنوب دریای کاراییب حرکت کرد و بلافاصله با جریان همرفتی شمال پاناما در هم آمیخت و رهسپار شمال غرب شد. بعد از ظهر روز چهارم نوامبر، یک فروند هواپیمای نیروی هوایی ایالات متحده خود را به شلاق بادهایی سپرد و نشان داد که گردبادی گرمسیری متولد شده است. از آن پس، سومین گردباد فصل طوفانی امسال در اقیانوس اطلس را «آیدا» نام نهادند.

سوار بر موج مرگ ستارگان

احسان سنایی: بهار سال جاری، پنجمین و آخرین ماموریت تعمیر تلسکوپ فضایی هابل توسط خدمه‌ی شاتل فضایی آتلانتیس انجام شد تا با تمدید چندساله‌ی عمر کاری این ابزار بی‌رقیب، پرده از رازهای شگفت بیش‌تری از جهان پیرامون‌مان برداشته شود. چندی پیش، بشر از دریچه‌های این شهر فرنگ، به تماشای نمایش باشکوه تولد و مرگ ستارگان نشست.

قاره‌ای در راه است

احسان سنایی: زمین زنده است، حتی اگر گونه‌های زیستی‌اش را در نظر نگیریم. نفس‌های بلند این سیاره قرن‌هاست که این را به ما می‌گوید و ضربان‌های سهمگین قلب گدازانش گاه هزاران انسان را در کام خود فرو می‌خورد. چهار سال پیش، فشار ماگمای حاصل از فعالیت تعدادی از آتشفشان‌های منطقه‌ای موسوم به عفر در اتیوپی، شکافی طولانی را بوجود آورد که مقدمه شکاف قاره آفریقا بود.

مرگ برف‌های کلیمانجارو

احسان سنایی: دوازده هزار سال است که امید دشت‌های تشنه شمال شرق تانزانیا، به کوه باشکوه و سرسپیدی است که نام بلندترین قله قاره سیاه را یدک می‌کشد. آتشفشان خفته‌ای که مردان کهن سرزمین سیاه آفریقا، به آن کلیمانجارو می‌گفتند؛ یعنی تپه سفید. ۲۰ سال؛ مدت زمانی است که کلیمانجاروی پیر فرصت وداع با برف‌های افسانه‌ای‌اش را دارد.

آیا ذره متواری «هیگز بوزون» به دام خواهد افتاد؟

احسان سنایی: در نخستین لحظاتی که جهان بوجود آمد، هیچ ذره‌ای جرم نداشت. زمانی که جهان سردتر شد، «میدان هیگز»، هم‌چون توری بر جهان ما مسلط شد و ذرات «هیگز بوزون» هم در جهان پراکنده شدند. از آن پس هر ذره بی‌جرمی که با میدان هیگز واکنش می‌داد، از راه «هیگز بوزون» جرم می‌یافت؛ به‌طوری‌که هر چه میزان این واکنش بیشتر، جرم آن ذره نیز بیشتر می‌شد. اما هنوز هیچ‌کس هیگز بوزون را ندیده است.

شیرجه در اسرار

احسان سنایی: هم اکنون در حدود یک میلیارد و دویست میلیون کیلومتر آن‌طرف‌تر اتفاقی در حال وقوع است که کم از صحنه‌های هیجان‌انگیز فیلم‌های علمی - تخیلی ندارد. حدود چهار سال است که بشر از وجود یخ‌فشان‌های مرموز موجود در قمری از خانواده زحل موسوم به انسلادوس مطلع شده است. چندی پیش مدارگرد آمریکایی کاسینی برای نخستین بار موفق به مشاهده یخ‌فشان‌هایی عظیم در این قمر شد که احتمالآ ریشه در لایه‌ای درونی از آب مایع داشته باشند.

جهان، قهوه‌ای روشن است!

احسان سنایی: جهان ما با خوشه‌های ستاره‌ای جواهر مانند و کهکشان‌های فرفره‌ای و موزونش از زیباترین جلوه‌های هنری آفرینش است؛ جهانی آکنده از توده‌های رنگ و نقش‌های شگفت که تماماً در آسمان سیاه و خاموش شباهنگام جا خوش کرده‌اند. اما این جهان چه رنگی است؟ اگر سیاهی آسمان شب را حذف کنیم، چه خواهیم دید؟

به تماشای آب‌های زمین

احسان سنایی: بامداد دوشنبه، دوم نوامبر، کاوش‌گر اسموس متعلق به سازمان فضایی اروپا، زمین را با هدف تهیه نخستین نقشه‌های سراسری رطوبت خاک و میزان شوری آب دریاها، به مقصد مدار ۷۵۸ کیلومتری زمین ترک گفت. اسموس، یکی از هشت فضاپیمایی است که ناوگان «کاوش زمین» را در سازمان فضایی اروپا تشکیل می‌دهد.

«پایان یک آغاز»

احسان سنایی: یکی از کلیدی‌ترین اهداف علم کیهان شناسی، تعیین دقیق سن کیهان است. همه ما تا حدی می دانیم که جهان، در جریان رویدادی به نام انفجار بزرگ (بیگ بنگ) تشکیل شد. البته تا حدی تصور شرایط چنین انفجاری سخت است؛ چراکه این رویداد، «انفجاری در فضا نبود»، بل‌که «انفجار فضا» بود. بنابراین حتی اگر بتوانیم به آن دوران نیز سفر کنیم، قادر به مشاهده چنین انفجاری نخواهیم بود.

شکست انسان‌ها در جنگ با جنگل

احسان سنایی: جایی در ۴۰۰ کیلومتری جنوب لیما، پایتخت پرو و در صحرایی خشک و دهشتناک، وسیع‌ترین بوم نقاشی بشر برپاست؛ بومی از سنگ و خاک و نقشی از عمق عقاید روحانی قومی که پانزده قرن است صدای تیشه‌ها و خنده‌های‌شان، در هیاهوی محو بادهای سوزان صحرای نازکا گم شده است.

«خدا هیچ‌وقت تاس نمی‌اندازد»

احسان سنایی: «خدا هیچ‌وقت تاس نمی‌اندازد». آلبرت اینشتین با اظهار این جمله برای همیشه مخالفت خود را با فرضیات مکانیک کوانتومی اعلام کرد. نظریه‌ای که با سلاحی چون «عدم قطعیت»، به جنگ با آرامش نسبی حاکم بر جهان یک‌دست و بی‌دغدغه اینشتین رفته بود. موفقیت‌های بزرگ نظریه نسبیت و مکانیک کوانتومی، راهی برای رد فرضیات هیچ‌کدام از آن‌ها باقی نمی‌گذاشت، اما در آخرین زور آزمایی، اینشتین پیروز معرکه بود.

نظریه نسبیت؛ دیواری بزرگ مقابل فیزیک‌دانان

احسان سنایی: با وجود این‌که نظریه نسبیت خاص، ادعا کردکه هیچ ذره‌ای نمی‌تواند در خلأ، سریع‌تر از سرعت نور حرکت کند. اما مانعی در مقابل مقدار اعمال انرژی به یک ذره قرار نداد. کلیدی که به شتاب‌دهنده‌ها امکان ظهور داد. دلیل احداث شتاب‌دهنده‌ها، نه فقط دست‌یابی به انرژی‌های بسیار بالا و در نتیجه نیروهای غیرمتعارف است؛ بل‌که آن‌ها با بازسازی شرایط ویژه‌ای قادرند ما را به میهمانی نقاط کور دانش بشر نیز ببرند.

اینترنت؛ نیازی هم‌چون آب و غذا

احسان سنایی: ساعت ۲۲.۳۰ روز ۲۹ اکتبر ۱۹۶۹، نخستین پیام اینترنتی جهان رد و بدل شد. کلمه نامفهوم «lo»، سرسلسله شبکه وسیعی از ارتباطات است که امروزه هم‌چون کلافی زمین را تحت سیطره خود گرفته است. شبکه‌ای که بعدها اینترنت نامیده شد، تا بدان‌جا جهان را به تسخیر خود در آورد که بسیاری از متخصصین، آن را نه یک امتیاز جانبی؛ که حقی همگانی می‌دانند.