راز این سرچکشی‌های غول‌آسا

برگردان؛ احسان سنایی

دلیل ساختار شگفت‌ چهره‌ی کوسه‌های سرچکشی که در دو سویش از قضا چشمی نهفته، چه می‌تواند باشد؟ برخی معتقدند این چیدمان مرموز چشم‌ها، دید بهتر و بادقتی را برای این آبزیان رعب‌آور امکان‌پذیر ساخته؛ اما مگر این زائده‌های غضروفی و خارق‌العاده اصولاً نبایستی مانع از یک دید مطلوب باشند؟ طبق تحقیقات اخیر پژوهش‌گران اما سر چکش‌مانند این کوسه‌ها، یک دید دوچشمی، با پوششی ۳۶۰- درجه را برای‌شان ممکن ساخته است.

تجمعی از کوسه‌های سرچکشی دالبردار در آب‌های سواحل گالاپاگوس / عکس از: اریک چنگ

برای قرن‌ها فرآیند پیدایش شکل چکش‌مانند سر این آبزیان، سؤال سخت و بی‌پاسخی برای یک زیست‌شناس دریایی بود و تا ده‌ها سال از توان مشاهداتی آن‌ها نیز اطلاعی در دست نبود. در سال ۱۹۴۸، جانورشناسی به نام «گوردون والز» که در شناخت فرآیندهای تکوینی چشم مهره‌داران، نظریه‌پرداز و محققی برجسته بود؛ چیدمان نامتعارف چشم کوسه‌های سرچکشی را عاملی برای عدم توانایی این ماهیان عظیم‌الجثه در «دید دوچشمی» عنوان کرد.

دید دوچشمی، زمانی رخ می‌دهد که تصاویر دریافتی از دو چشم متفاوت از یک سر، بر هم منطبق گشته و امکان درک بهتر عمق و مسافت یک جسم را برای مغز آن جاندار فراهم ‌آورند. این خصیصه در شکارچیانی که برآورد فاصله تا طعمه از پیش‌نیازهای شکار موفق‌شان است، اهمیتی دوچندان می‌یابد.

اما با وجود این اهمیت آشکار، دکتر «میشل مک‌کامب» از دانشگاه آتلانتیک فلوریدا در ایالات متحده می‌گوید:

«دید روبرویی کوسه‌های سرچکشی برای ده‌ها سال از موضوعات مورد بحث بود؛ اما هرگز آزموده نشده بود.»

از این‌رو او و پروفسور «تیموتی تریکاس» از دانشگاه هاوائی و «استفان کاجیورا» از دانشگاه آتلانتیک فلوریدا، مشخصاً این هدف را پی گرفتند.

آن‌ها گروهی از کوسه‌ها با سرهای متفاوت از گونه‌های گوناگون را درون آکواریوم بزرگی رها ساختند؛ کوسه‌هایی که پوست هر کدامشان به حسگرهای الکتریکی حساسی متصل بود و بدین‌روش محققین این پژوهش از سازوکار واکنش‌های مغز کوسه‌ها، خصوصاً به‌هنگام تابش پرتوهای نوری از زوایای مختلف، مطمئن می‌شدند. بدین‌روش آن‌ها مرز میدان دید چشم هر کوسه را محاسبه کردند.

نتایج این تحقیق، با کمال تعجب حاکی از تجهیز کوسه‌های سرچکشی به دید دوچشمی دقیقی بود که آن‌ها را قادر به تعیین فاصله تا طعمه مطلوبشان در حین شنای رو‌به‌جلو می‌سازد. به‌علاوه، این تحقیق از واقعیت دیگری پرده برداشت؛ اینکه میزان انطباق تصاویر چشم‌ کوسه‌ها، با افزایش پهنای سر و متعاقباً افزایش فاصله مابین چشم‌ها، بیشتر می‌شود.

دید چشمان کوسه‌های معمولی، تنها در ۱۰ درجه از کل تصویر پیش‌روی‌شان بر هم انطباق می‌یابد؛ اما در کوسه‌های سرچکشی دالبردار، این میزان به ۳۲ درجه‌ می‌رسد. از طرفی کوسه‌های سربادبزنی که به‌دلیل عرض نسبتاً زیاد سرشان (در حدود نیمی از طول کوسه) دکتر مک‌کامب آن‌ها را به بومرنگ‌های شناگر تشبیه کرده؛ فضای دید چشمان‌شان در ۴۸ درجه بر هم منطبق می‌شود. این نتایج، دانشمندان را به شگفتی واداشت.

یک کوسه سرچکشی / عکس از: ز. مالپلا

دکتر مک‌کامب می‌گوید:

«اعتقاد من بر این بود که چون چشم‌ها در دو سوی سر واقع‌اند، سرچکشی‌ها نمی‌بایست از دید دوچشمی برخوردار باشند. با این حال، مشخص شد که این موقعیت چشم‌هاست که کلید این امر است.»

چشمان این آبزیان اندکی به جلو کج شده که همین امر انطباق دید هرکدام‌شان را به‌خوبی امکان‌پذیر می‌سازد. او ادامه داد:

«این پژوهش، نقش بینایی را در تکامل یکی از عجیب‌ترین ساکنان اقیانوس به تأیید رساند. این سؤالی بود که از زمان تشخیص سرچکشی‌ها در حدود ۲۰۰ سال پیش، (تا به امروز) وجود داشت.»

جایگاه خاص چشم این جانداران حتی آن‌ها را قادر ساخته تا در نمایی ۳۶۰ درجه، از بالاترین تا پایین‌ترین نقطه محل حضورشان در آب را زیر نظر داشته باشند و حتی با ایجاد حرکات افقی سر در حین شنا، اکثر وقایع پشت سر خود را نیز مشاهده کنند.

اگر نخستین ویژگی منحصربفرد سر این کوسه‌ها برای صید بهتر طعمه‌ها توسط گونه‌های بالغ بسیار کارآمد است؛ ویژگی‌ دوم، از سرچکشی‌های جوان‌تر برای آن‌که خود طعمه همسایگان غول‌آسای‌شان در پهنه اقیانوس نشوند، محافظت می‌کند.