Dec 2009

«همیشه چند سال از دیگران جلوتر بودم»

ترجمه‌ی احسان سنایی: مردی مهربان و بامزه که شاید از زیرک‌ترین فیزیک‌دانان زمین باشد: «فرانک ویلک‌زک»، ۵۸ ساله، استاد فیزیک انیستیتو فناوری ماساچوست و از سه برنده‌ی نوبل فیزیک سال ۲۰۰۴ به سبب کاری که در دومین دهه از عمرش به کمک «دیوید گراس» از پرینستون، به انجام رساند. روزنامه‌ی نیویورک تایمز چندی پیش در گفت‌وگویی با وی، ما را به جهان پررمز و راز این فیزیک‌دان صاحب‌نام برد.

سفری با مسافران ریز باد‌ها

احسان سنایی: به هر ذره‌ی ریز‌ معلّق در باد و گریزان از خاک، اصطلاحاً هواویز گفته می‌شود؛ از غبار و مه گرفته تا آلاینده‌های شهری. این مسافران ریز و گریزپا را حتی توان تغییر الگوهای اقلیمی زمین است و از این‌روست که سفرهای لحظه‌ای و پیش‌بینی‌ناپذیرشان بر پشت بادهای زمین، آن‌ها را یکی از ابهامات بزرگ مدل‌سازی‌های علمی اقلیم سراسری سیاره‌مان ساخته‌ است.

دریاچه‌ای آنجاست؛ ده‌ها میلیون فرسنگ آن‌سوی زمین!

احسان سنایی: زحل از ابتدا عجیب بود. اول آن حلقه‌های سحرآمیزش از جهانی مرموز و زیبا برای رصدگرانِ نخستین حکایت می‌کرد و بعدها تک‌تک اعضای خانواده‌ی شلوغش بودند که زبده‌ترین سیاره‌شناسان را هم در توضیح ویژگی‌های مرموزشان عاجز می‌کردند. این سیاره، خود منظومه‌ای کوچک است. اگر بخواهیم از میان اقمار آن، شبیه‌ترین نمونه را به زمین معرفی کنیم؛ بی‌شک آن قمر «تایتان» خواهد بود.

غول بیدار شد ـ بخش پایانی

احسان سنایی: زمانی‌که صحبت از ابعاد انرژی سرسام‌آور برخوردها و ارقام‌ بلندبالای مرتبط با نیروی ویرانگر جاری در تونل‌های ابرتصادم‌گر هادرونی می‌شود، تصور سلسله انفجارهای هولناک و زنجیرواری که با غرش و درخشش فراوان همراه‌اند آن‌چنان دشوار نیست. اما حقیقت از داستان دیگری حکایت می‌کند.

افشای بخشی از راز نسبت طلایی

احسان سنایی: در جهان پیچ‌درپیچ ریاضی، کمتر مفهومی به طور مستقیم و بی‌واسطه در جهان پیرامون‌مان متجلّی می‌شود؛ هر چند برعکس این موضوع برای تمامی فرآیند‌های قانون‌مند گیتی صادق است. به عنوان مثال علم امروز هرچند هیچ‌گونه توضیحی درخصوص سازوکار تنظیم ثوابت طبیعی همچون «ثابت پلانک» و «عدد پی» ارائه نکرده؛ اما بروز کوچک‌ترین تغییری در این کمیت‌های بنیادین، جهان ما را به کلی دگرگون خواهد ساخت.

هست در سالی شبی ایام را یلدا

احسان سنایی: اگرچنان‌چه خطی فرضی در آسمان، از نقاط شمال تا جنوب جغرافیایی‌مان رسم کرده و هر روز مکان تقاطع کمان مسیر خورشید را با این خط فرضی ثبت نماییم؛ آن‌گاه درخواهیم یافت که با شروع اولین روز بهار، خورشید به مدت سه ماهِ متوالی بالا و بالاتر می‌رود تا بدان‌جا که در نقطه‌ای در اوج (انقلاب تابستانی – بلندترین روز سال) متوقف شده و در یک حرکت عقب‌گرد به طول سه‌ ماه، دیگربار به مکان اولیه‌اش باز می‌گردد.

جهان، پر از تاریکی است

احسان سنایی: تا ۱۹۳۳، جهان‌مان را خوب می‌شناختیم؛ جهانی بی‌دغدغه با حقایقی برملا و مشخص. جهانی که اگر پذیرای ذهن کنجکاو کسانی چون «فریتز زوئیکی» نبود، نمی‌شد آن را با تنها یک مقاله‌ی ۲۷ صفحه‌ای و مختصر، از انبوه سؤالات بی‌پاسخ انباشت. سؤال این بود: چرا به رغم جرم اندک کهکشان‌ها، اجتماعاتِ فشرده‌ی کهکشانی از هم نمی‌گسلند؟

خوابی به درازای هزاره‌ها

احسان سنایی: تصور کنید هفته‌ها درون اتاقکی بی‌ارتباط با جهان بیرون به‌سر می‌برید و تنها یک برگ کاهو، ذخیره غذایی‌تان است. به‌نظر رژیم غذایی مرگباری است! اما نه برای تک‌یاخته‌های محبوس در سرزمین‌های شور و بلورین جنوب غرب ایالات متحده. گستره‌ای سپید و خشک و خاموش، که آن را «دره‌ی‌ مرگ» نام نهاده‌اند. با این وجود، حداقل ۳۴ ‌هزار سال است که باکتری‌های مرموز این بیابان، با یک سلول مرده جلبک سر کرده‌اند!

ذره‌ی «oh-my-god»

احسان سنایی: در غروب پانزدهم اکتبر ۱۹۹۱، پرتویی به قلمرو آشکارسازهای مستقر در جنوب غرب ایالت یوتا وارد شد که تمامی جامعه‌ی علمی را انگشت‌-به-‌دهان وانهاد و از زمین گذشت. شاخص انرژی آشکارسازها، عدد ۳ ضرب‌در ۱۰ به توان ۲۰ الکترون‌ولت را نشان می‌داد؛ به‌عبارتی انرژی این ذره با انرژی توپ بیس‌بالی که با سرعت ۹۶ کیلومتر بر ساعت حرکت می‌کند، تفاوتی نداشت! اخترفیزیک‌دانان نام عامل این پرتو پرانرژی را «ذره‌ی oh-my-god» گذاشتند!

نگاهی به دورترین نور

احسان سنایی: «مؤسسه علمی تلسکوپ فضایی»، سازمانی است که سرپرستی علمی مهم‌ترین تلسکوپ فضایی بشر را عهده‌دار است. مدیر این سازمان، حق استفاده رایگان سالیانه ۱۵۰ ساعت از وقت ارزشمند تلسکوپ فضایی هابل را داراست. زمانی که «رابرت ویلیامز» تصمیم گرفت، تمامی وقت در اختیارش را صرف تماشای تنها یک نقطه از آسمان کند، بسیاری اقدام او را احمقانه خواندند؛ با این حال هیچ‌کس مانعی برای او محسوب نمی‌شد.

و ناگهان سکوت کیهان شکست

احسان سنایی: میلیاردها سال، کسل‌کننده گذشته است. یک ثانیه باقیست. کوره هسته‌ای جوشان قلب ستاره به ناگاه آرام می‌شود. نبود فشار شکننده حاصل از شعله‌های سرکش کوره، به‌معنای فروریزش ستاره است. ستاره فرومی‌ریزد؛ فشار هسته سر به آسمان گذارده و تک‌تک اتم‌ها مچاله می‌شوند. سراسر هسته در سیطره نوترون‌هاست. ۰.۸ ثانیه باقی است. هسته هم‌اکنون سخت‌‌ترین جسم کیهان است.

انسان دمانیسی

فروغ تمیمی: با کشف جمجمه‌ی انسان نمای دمانیسی در گرجستان، تمام تئوری‌های موجود در مورد مهاجرت اجداد انسان از آفریقا به قاره‌های دیگر زیر سوال رفت. مطابق تئوری‌های قبلی، اجداد انسان امروزی یک میلیون سال پیش از آفریقا به طرف آسیا به راه افتادند. و حال با این کشف، باید باور کرد که مهاجرت نوع انسان از آفریقا نزدیک به دو میلیون سال پیش صورت گرفته است.

از کیوتو تا کپنهاک؛ هوا «۰.۳» درجه گرم‌تر شد

احسان سنایی: دمای متوسط سیاره ما در حدود ۱۵ درجه سانتی‌گراد است و از ابتدای انقلاب صنعتی تا به امروز، انسان به میزان ۰.۷ درجه بر آن افزوده است. در نگاه اول این دما شاید حتی به چشم نیاید اما بد نیست بدانید که ‌همین تغییر باعث شده تا طاقچه‌های یخی شرق جنوبگان، یخ‌های خود را از دست بدهند و این به معنای نابودی بخشی از چرخه حیاتی این ناحیه از زمین و در بلند‌مدت، سرتاسر سیاره است.

چرا تکامل برابر درستی برای Evolution نیست؟

بردیا ناباور: بی‌گمان رایج‌ترین و چه بسا مهمترین کاربرد لغت اولوشن در علوم زیستی است. چارلز داروین در نشر نخست کتاب تاریخ‌ساز خود به نام «منشاء انواع» مستقیماً از واژۀ اولوشن استفاده نکرد، بلکه تنها از فعل «evolved» سود جست. او استفاده از عبارت «Descent with Modification» (نسب یافتن با اصلاح) را به واژه اولوشن ترجیح می‌داد.

آلیس در سرزمین عجایب!

احسان سنایی: زمان که آغاز شد، هوا به‌طرز سرسام‌آوری داغ بود. کوارک‌های نخستین به‌تازگی متولد شده بودند و تا افت مطلوب دما و تشکیل پروتون‌ها و نوترون‌ها، اندکی زمان لازم بود؛ زمانی نه‌چندان دراز. کوارک‌ها تا کمتر از یک ثانیه پس از پیدایش جهان، حالتی منفرد و دورافتاده از هم داشتند و پس از آن زمان تا به امروز، هیچ کوارک منفردی در جهان باقی‌نماند.

سپرسازی برابر انسان‌

ترجمه‌ی احسان سنایی: زمین ظریف است. ده‌ها سال پیش، ما میهمانان ناگزیر این سیاره اگر این را می‌دانستیم، امروز این رفتارهای مرموز زمین را به چشم خود نمی‌دیدیم. چندی‌ پیش، گروهی از محققین از کشف حیرت‌آوری سخن گفتند. از فردا که خانه را تا محل کارتان طی می‌کنید؛ بدانید که برخی از موجودات زره‌پوش آب‌های زمین، در پاسخ به آلاینده‌هایی که ما به جو آزاد می‌کنیم، زره‌های سخت‌‌تر و زشتی را برای خود ایجاد می‌کنند.

بازی با کهکشان‏ها

احسان سنایی: اگر مسافت زمین تا خورشید را یک سانتیمتر بپنداریم، آن‏‌گاه نزدیک‌ترین ستاره به خورشید ۶۰ کیلومتر از ما فاصله خواهد داشت! حال فرض کنید کهکشانی با حدود یک‏‌صد میلیارد ستاره به چه اندازه خواهد بود. اما کهکشان‌ها بر خلاف ستارگان‌ آن‌چنان از هم دور نیافتاده‏اند. آن‌ها به‌هم برخورد می‏‌کنند، از هم عبور می‏کنند و گاهی هیچ برخوردی هم بین ستاره‌های‌شان رخ نمی‏‌دهد.