Apr 2010

هابل؛ چشمانی رو‌ به شب

احسان سنایی: پنجمین و آخرین مأموریت تعمیر هابل قرار بود در سال ۲۰۰۶ انجام پذیرد اما وقوع حادثه‌ی دلخراش انفجار شاتل کلمبیا در فوریه ۲۰۰۳، بار دیگر معادلات مسئولین ناسا را به هم زد. ناوگان شاتل‌های فضایی ناسا زمین‌گیر شده بود. در ژانوبه ۲۰۰۴، رئیس وقت ناسا «سین اوکیف»، آخرین مأموریت تعمیر هابل را به دلیل سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ی این سازمان در برابر حفظ سلامت فضانوردان، مختومه اعلام کرد.

از سرعت تا خواب

ترجمه‌ی احسان سنایی: تا چه‌مدت می‌توان تمرکز داشت؟ آخرین ارتفاعی که در فقدان اکسیژن اضافی بتوان بدان دست یافت، چقدر است؟ زندگی، بی‌آب و غذا تا کی جاری است؟ حد استقامت بدن در برابر تشعشع چیست؟ نهایت سرعت دویدن چقدر است؟ تا کی در خلأ‌ می‌توان دوام آورد؟ ظرفیت حافظه چقدر است؟ پاسخ این‌ها و هشت پرسش چالش‌برانگیز دیگر، حکایتی جذاب از منتهای توانایی‌های انسان تا پیش از لمس مرز غیرممکن‌هاست.

شبیه‌سازی مهلک‌ترین قحطی‌های آسیا

ترجمه از احسان سنایی: باران‌های موسمی در آسیا، بالغ بر نصف جمعیت جهان را سیراب می‌کنند و در نبودشان، گرسنگی و گاه فجایعی تلخ‌تر بر چنین جمعیتی چیره می‌شود. بررسی‌های‌ جدید در حلقه‌‌های میان‌ساقه‌ای درختان کهنسال آسیایی، اطلاعاتی دقیق از دست‌کم چهار قحطی مهلک طی یک‌هزارسال گذشته در آسیا می‌دهند. از خشکسالی سال ۱۶۴۴ میلادی گرفته تا قحطی دردناکی که در اواخر دهه‌ی ۱۸۷۰ میلادی ده‌ها میلیون انسان آسیایی را از پا درآورد.

آرال زنده خواهد شد؟

احسان سنایی: در اواخر دهه‌ی ٨٠، هنگامی‌که مردم دست‌به‌گریبان پس‌آیند‌های شوم خشکیدگی آرال بودند، دریاچه به دو نیم تقسیم شد: یکی آرال شمالی که کوچک اما عمیق است و آرال جنوبی که خود نیز به دو نیمه‌ی عمیق غربی و نیمه‌ی کم‌عمق شرقی تقسیم شده‌ است. اما پس از فروپاشی شوروی و استقلال قزاقستان، کورسوی امیدی پیرامون بازیابی آرال شمالی پدیدار شد؛ شهردار آرالسک اقدام به احداث سدی موقت نمود تا بدین‌ترتیب دِبی ناچیز سیردریا حفظ و انباشته شود.

ماشین کشف بشر، بیست‌ساله شد

احسان سنایی: بی‌تردید اهمیت هیچ تلسکوپی را نمی‌توان در برابر با ابزار پربازدهی چون هابل قرار داد. شاید کمتر کسی نامی از گرن تلسکوپیو کاناریس (بزرگ‌ترین تلسکوپ نور مرئی جهان)، VLT (بزرگ‌ترین آرایه‌ی تلسکوپ‌های نور مرئی جهان) و آرسیبو (بزرگ‌ترین تلسکوپ رادیویی جهان) شنیده باشد، اما خدماتی که هابل، این چشم افسانه‌ای بشر، در طول عمر بیست‌ساله‌اش به دانش کرده، نام این تلسکوپ را در تاریخ دانش بشری و در بین مردم، جاودانه کرده است.

ریشه‌های ژرف فقر

ترجمه‌ی احسان سنایی: از دید یک اقتصاددان، نقشه‌ی جنوب پرو ظاهری ویژه دارد. اگر بخشی از کوهستان آند، واقع در شمال‌غرب تا جنوب شرق این کشور را با بیضی دندانه‌داری جدا کنید، آن‌گاه سرزمینی نسبتا تنگدست را میان همسایگانی ثروتمند، محصور کرده‌اید. تاکنون هیچ تفسیر روشنی برای این ناهمخوانی ارائه نگردیده است و مسأله وقتی عجیب‌تر می‌شود که بدانیم مثلا ناحیه‌ی فقیرنشین، آن‌قدرها منابع طبیعی بیشتری نسبت به دیگر نقاط ندارند.

سکوت خورشید و سرمای زمین

ترجمه‌ی احسان سنایی: خاموشی خورشید، آن‌هم برای ستاره‌ای در این سن بی‌معناست، اما سکوت‌اش پرمعنا. دوره‌های ممتد افت فعالیت‌های این ستاره همواره با دگرگونی اوضاع اقلیمی، خصوصا در الگوی بادهای شمال مؤثر بوده است. اروپایی که سرمای سخت‌ زمستان‌ اخیرش را به‌ کندی پشت سر نهاد، این روزها بهترین مکان برای لمس این نوسانات است و بدبختانه ساکنین اسکاندیناوی، تا خورشید همچنان ساکت است، باید انتظار چنین تجربیات ناخوشایندی را بکشند.

چهل سال از موفقیت‌آمیزترین شکست ناسا گذشت

ترجمه‌ی احسان سنایی: قرار بر این بود که سیزدهمین مأموریت از پروژه‌ی آپولو، پس از فرود موفق مأموریت‌های یازدهم و دوازدهم، به‌عنوان آخرین مجموعه‌ی سرنشین‌داری که جان اف. کندی، دقیقاً ده سال پیش از آن وعده‌ی اعزام‌شان را به ماه تا پایان دهه‌ی شصت به جهانیان داده بود رهسپار آسمان شود. سیزدهمین روز از ماه آوریل را تاریخ فرود بر ماه تعیین کرده بودند؛ اما متأسفانه خرافات هیچ خللی در تصمیمات متخصصین ناسا وارد نمی‌کرد.

کشف ژرف‌ترین دودکش‌های زیرآبی زمین

ترجمه‌ی احسان سنایی: پنج‌هزار متر پایین‌تر از امواج خروشان کارائیب، دودکش‌های باریک و بلندی مدام می‌جوشند و آب پیرامون‌شان را نه‌تنها به حد جوش، که تا مرز ذوب سرب از گرما اشباع می‌کنند. این‌ها را زیردریایی ریز و بی‌سرنشینی متعلق به بریتانیا برای‌مان گفته است، از دودکش‌هایی که ۵۰۰ متر از ژرف‌ترین نمونه‌هایی که تاکنون دیده شده بود، عمیق‌ترند و انتظار می‌رود پنجره‌ای نوین به‌روی رازهای حیات ناشناخته‌ی بستر دریا بگشایند.

ماتریس: قانونی برای هر چیز

ترجمه‌ی احسان سنایی: چه می‌شد اگر نظریه‌ای برای توصیف همه چیز، آن‌هم نه‌فقط اتم‌ها و کوارک‌ها، که برای دیگر جنبه‌های حیات روزانه‌مان نیز می‌داشتیم؟ غیرممکن است؟ به نظر نمی‌رسد. این نظریه‌ی آرمانی، تنها بخشی از پیشرفت‌های اخیر حوزه‌ای از علم فیزیک موسوم به «نظریه‌ی ماتریس تصادفی» است که بیش از ۵۰ سال پیش، با هدف توصیف ترازهای انرژی هسته‌‌های اتمی ارائه گردید و امروزه هر چیز، از تورم اقتصادی تا رفتار جامدات را می‌توان بدان منسوب نمود.

به تماشای کسوف هراسناک یک ستاره

احسان سنایی: از سال ۱۸۲۱ مطمئن شدیم هر ۲۷ سال یک‌بار، این ستاره به‌مدت ۶۴۰ تا ۷۳۰ روز آهسته و رو به افت درخششی شگفت و ناآشنا دارد. ده‌ها سال این چیستان که چه جسمی ستاره را کدر می‌‌کند، بی‌جواب مانده بود تا آن‌که با اتحاد چندین تلسکوپ نسبتاً بزرگ و ایجاد چشمی بی‌نهایت تیزبین، این رویداد نادر برای نخستین بار به تصویر کشیده شد.

به عصر «آنتروپوسین» خوش آمدید

ترجمه‌ی احسان سنایی: می‌دانیم که در زمین‌شناسی صحبت از زمان که می‌شود، منظور ده‌ها هزار سال است و بدین‌ترتیب عمر بشریت و تاریخ چندهزارساله‌‌اش در قیاس با این مقیاس، اصولا هیچ حرفی برای گفتن نباید داشته باشد، چه برسد به خلق عصر جدیدی در این تاریخ چندین‌میلیاردساله. با این حال امروزه بخش اعظمی از زمین‌شناسان معتقدند اصلاح شاخص زمانی این علم، این‌بار با درنظر گرفتن تأثیرات بشر بر زمین، امکان‌پذیر است.

آب، همان زندگی است

ترجمه‌ی احسان سنایی: آب، همان زندگی است، سوپ جوشانی که گونه‌های زیستی در آن پخته شدند. آب، شریان همیشه‌پویای جهان ما و تیغی است که بر لبه‌اش زنده‌ایم. درست مثل نقشه‌های زمین، دو‌ سوم از بدن ما را آب تشکیل داده. اصلاً حتی در قیاس با قوانین بنیادین حیات ما، سیب هم آنقدرها دور از درخت‌اش سقوط نمی‌کند! ما ستون تمدن‌های‌مان را بر کرانه‌ی رودهای خروشان فروکردیم. بزرگترین ترس‌مان هم از تهدید به قحطی و سیلاب است.

داوینچی که بود؟

ترجمه‌ی احسان سنایی: آیا هنرمند و دانشمند سرشناس فلورانسی که اثر بی‌بدیلی چون «شام آخر» را کشید، «اسب اسفورزا» را طرح زد و نخستین مطالعات بزرگ بشر بر آناتومی انسانی را به ثمر رساند؛ می‌توانسته نابغه‌ا‌ی بدخواه و سرسپرده‌ی ارتشی بوده باشد که به مدد ابداعات این مرد بزرگ از هیچ کشتار فجیعی در جنگ‌های قرن شانزده اروپا فروگذار نکرد؟