وقتی از اخلاق حرف می‌زنیم، از چه حرف می‌زنیم

مریم اقدمی

وقتی پیشنهاد ساختن یک سری برنامه جدید فلسفی را به زمانه دادم، استقبال زیادی از آن شد. اما قدم بعدی موضوع برنامه بود که قبل از هر توضیحی در یک کلمه آن را خلاصه کردم: اخلاق.

معلوم بود که باید توضیح می‌دادم منظورم چیست و قرار است چه موضوعاتی را در این برنامه بررسی کنم. وقتی صحبت از اخلاق می‌شود خیلی‌ها با این تصور که منظور اصلی نصیحت و پند و اندرز است، موضع دفاعی می‌گیرند. به همین دلیل قبل از هر چیزی به سراغ چند نفر رفتم و از آنها پرسیدم تصورشان از اخلاق چیست؛ وقتی از اخلاق حرف می‌زنند دقیقا چه چیزی در ذهن دارند. این سوال تنها یک نظرخواهی کوچک از غیرمتخصص‌ها بود برای اینکه بدانم عقل سلیم و قضاوت و حس عام از اخلاق چیست. پاسخ‌های خیلی خوبی گرفتم که نشان می‌داد پیش‌داوری بسیار ساده‌انگارانه‌ای است اگر فکر کنیم اخلاق تنها در نصحیت‌های از بالا به پایین خلاصه می‌شود.

وفاداری به حقیقت، تاکید بر روی مجرد بودن اخلاق و تلاش برای دستیابی به سود شخصی توصیف‌هایی از اخلاق بود که در پاسخ به سوالم گرفتم. یک تعریف دیگر اخلاق را چارچوبی‌ می‌دانست برای تعامل با هم‌نوع و فراتر از آن تعامل با جهانی که در آن زندگی می‌کنیم. یکسان رفتار کردن با آدمهای متفاوت در موقعیت‌های مشابه تعریفی بود در مقابل این توصیف که اخلاق مجموعه‌ای از حد و حدود تعریف شده است که در زمان و مکان و از آدمی به آدم دیگر تغییر می‌کند. یکی دیگر از پاسخ‌ها اخلاق را بیشینه کردن منافع شخصی در بلند مدت تعریف کرده بود، با این توضیح که این مدت لزوما محدود به عمر فرد نیست. اما در پاسخی دیگر تاکید بر این بود که همین سود شخصی نیز باید شفاف باشد و در یک تعامل دوجانبه، طرفین بدانند هر کدام چه نفعی می‌برند. در تعریفی دیگر اخلاق به موضع گیری درباره درستی یا نادرستی یک رفتار، گفتار و یا یک رویداد اطلاق شده بود. مطابق انتظار در این تعریف‌ها به بحث‌هایی درباره هنجارها و بایدهاو نبایدها نیز اشاره شده بود.

هر کدام از این تعریف‌ها را می‌توان در چارچوب نظریه‌های اخلاقی و فلسفی مشخصی که فلاسفه ارائه‌ کرده‌اند قرار داد. در واقع اگر بدانیم وقتی فلیسوف‌ها از اخلاق حرف می‌زنند از چه حرف می‌زنند، تصویر بهتری از اخلاق و موضوعاتی که در آن مورد بحث قرار می‌گیرد خواهیم داشت. موضوعاتی مثل اینکه آیا انسان ذاتا خوب یا ذاتا بد است؟ آیا امر اخلاقی مطلق وجود دارد؟ آیا بنیان رفتارهای انسان لذت است؟ آیا آدم‌ها در هر رفتاری به دنبال سود شخصی خود هستند؟ سوال‌هایی از این دست موضوع اخلاق هستند که خود در کنار معرفت‌شناسی، متافیزیک و منطق یکی از شاخه‌های فلسفه به شمار می‌رود.

از طرف دیگر هر کدام از ما در زندگی روزمره نمی‌توانیم از درگیر شدن در مسائل اخلاقی اجتناب کنیم، زیرا آنچه انجام می‌دهیم یا انجام نمی‌دهیم همواره این قابلیت را دارد که مورد ارزیابی اخلاقی قرار گیرد. هر کس در هر موقعیتی به این فکر کند که آیا "باید" عملی را انجام دهد، آگاهانه یا غیرآگاهانه درگیر یک مسئله اخلاقی شده است. بنابراین اخلاق درباره انتخاب‌هاست، انتخاب‌هایی که بر سر دوراهی صورت می‌گیرند. مسئله‌های اخلاقی وضعیت‌های دشواری هستند که در آنها تنها دو شق وجود دارد، وجود یا عدم، بودن یا نبودن، درست یا غلط. در واقع قرار گرفتن در مقابل یک مسئله اخلاقی به این معناست که باید انتخاب کنیم آیا عملی را انجام می‌دهیم یا نه، آیا رفتاری را جایز می‌دانیم یا نه، آیا اگر در شرایط مشابه بودیم آن رفتار را انجام می‌دادیم یا نه. برای همین مسئله اخلاقی وضعیت دشوار انتخاب بین دو گزینه است. سوال‌های دشواری مانند اینکه اگر به جای خلبان بمب‌افکنی که هیروشیما را بمباران کرد بودید چه می‌کردید. چنین سوال‌هایی در حوزه اخلاق عملی قرار می‌گیرند که موضوع اصلی این سری برنامه است.

هدف آن است که در این مجموعه برنامه تعدادی از مسائل اخلاقی معرفی و بررسی شوند. در هر قسمت مسئله‌ای مطرح خواهد شد که تنها دو جواب دارد، آری یا نه؛ اما راه رسیدن به این پاسخ‌ها به همین کوتاهی و سادگی نیست. در پس هر انتخاب بحث‌های مفصل فلسفی و اخلاقی قرار دارد که در هر قسمت بررسی خواهد شد. در پایان نیز قرار نیست مانند هندسه و ریاضیات پاسخنامه‌ای از جواب‌های درست در اختیار مخاطب قرار گیرد که برای مثال اگر یکی از دو شق را انتخاب کند رفتار یا اندیشه‌اش اخلاقی یا غیراخلاقی باشد. در این مجموعه برنامه‌ قرار است مهارت و روش‌های اندیشیدن به مسائل اخلاقی را یاد بگیریم.

در هر قسمت از این مجموعه و با هر مسئله این موضوع مورد بحث قرار می‌گیرد که اگر یکی از دو راه مورد نظر را انتخاب می‌کنیم، پایه‌های اخلاقی و فلسفی این انتخاب و همچنین پیامد‌هایش چه چیزهایی هستند. درست به همین دلیل هر مسئله گشایش یک بحث است که بحث‌های بعدی و نظر مخاطب را نیاز دارد. به همین منظور در هر برنامه مسئله آن قسمت به صورت نظرسنجی‌ای مطرح می‌شود که خواننده‌های سایت زمانه فرصت دارند تا انتشار قسمت بعدی برنامه در آن نظرسنجی شرکت کنند. این سری برنامه "خرمگس آتن" نام دارد که از لقب سقراط فیلسوف یونان باستان گرفته شده است، به این دلیل که با سوال‌های بسیارش در مورد بنیان‌های ساده‌ترین مفاهیم زندگی روزمره مردمان روزگار خود را کلافه کرده بود.

منابع:

Entry of 'Ethics' from The Cambridge Dictionary of Philosophy, edited by Robert Audi

A Companion to Ethics, edited by Peter Singer