Jul 2008

فرار از انتقاد با ابهام

مریم اقدمی: حتما مثال معروف اعدام را همه شنیده‌‌اند که: «عفو لازم نیست اعدامش کنید.» در این جمله جای مکث معین می‌کند که چه معنایی از آن برداشت شود، یعنی اگر به این صورت خوانده شود: «عفو، لازم نیست اعدامش کنید.» معنایش با وقتی که به این شکل خوانده شود فرق دارد: «عفو لازم نیست، اعدامش کنید.» همین مشکل در مورد واژه‌ها هم ممکن است رخ دهد که واژه‌ای با یک شکل و یک املا چندین معنی داشته باشد.

کدام علت است؛ کدام معلول؟

مریم اقدمی: ممکن است ببینیم در یک کلاس همه‌ی دانش‌آموزانی که دست‌خط خوبی دارند، شماره کفش‌شان هم زیاد است. اگر از این مشاهده نتیجه بگیریم شماره کفش بالا، علت خوش‌خطی است، مرتکب مغالطه شده‌ایم. این خطای استدلالی، مغالطه «هم‌بستگی» نام دارد و معمولاً به خاطر هم‌زمان بودن دو پدیده رخ می‌دهد. به یاد داشته باشیم هم‌زمان بودن دو رویداد به خودی خود هیچ چیزی درباره‌ی عامل و علت اصلی رویداد‌ها به ما نشان نمی‌دهد.

اسماعیل خویی از شعر می‌گوید

مهدی جامی: اسماعیل خویی در بخش دوم گفت و گو با زمانه می‌گوید: «سنت، نگاهبان فرهنگ است و نوآوری پیش برنده‌ی آن. اگر همه سنت باشد، فرهنگ مانند آبی که در مرداب مانده باشد می‌گندد. اگر همه نوآوری باشد فرهنگ چون دودی که در بادی افتاده باشد پراکنده می‌شود و می‌رود. هیچ چیز ریشه پیدا نمی‌کند. برای آن‌که فرهنگ بماند به سنت نیازمندیم و برای آن‌که فرهنگ پیش برود به نوآوری نیازمندیم. این سخن که درباره گوهره‌ی فرهنگ درست است درباره همه نمودهای فرهنگی از جمله هنر نیز درست است.»

همجنسگرایی؛ انحراف اخلاقی یا خلاف سلیقه برخی مردم؟

آرش نراقی: خوردن گوشت قورباغه خلاف ارزش‌های اخلاقی نیست؛ اما خلاف ذوق و طبع بسیاری از مردم است. ذوق و سلیقه افراد درباره نوع غذا، نوع معاشران، نوع مناسبات جنسی و امثال آن، با احساساتی بسیار عمیق پیوسته است که در غالب موارد با احساسات اخلاقی اشتباه می‌شود. بنابراین چه بسا امری به لحاظ اخلاقی نکوهیده نباشد؛ اما ذوق و طبع عمومی آن را بر نتابد و آن را نوعی انحراف به شمار آورد و نسبت به آن احساس اشمئزاز کند.

جنسیت، مخاطره و رمزآلودگی

آرش نراقی: راجر اسکروتن، فیلسوف انگلیسی معاصر، از جمله کسانی است که برای تقبیح اخلاقی رفتارهای هم‌جنس‌گرایانه استدلال کرده است. به اعتقاد وی رفتارهای هم‌جنس‌گرایانه به دو دلیل مهم، به لحاظ اخلاقی در خور نکوهش است: نخست آن‌که، روابط میان هم‌جنس‌گرایان (خصوصاً مردان هم‌جنس‌گرا) بسیار سطحی و ناپایدار است. دوم آن‌که، روابط میان هم‌جنس‌گرایان (خصوصاً مردان هم‌جنس‌گرا) به نحو نامتعارفی بی‌بندوبارانه است؛ و نهایتاً به نوعی زندگی هرزه‌گرایانه می‌انجامد.

علت‌ تقلبی

مریم اقدمی: یافتن علت و عامل اصلی اتفاقات و رویدادهایی که پیش می‌آیند همواره موضوع حرف‌های روزمره مردم و همین‌طور افراد متخصص ‌است. این‌که چه چیزی باعث کم شدن نمره‌های یک دانش‌آموز شده است، یا چه انگیزه‌ای باعث جنایت می‌شود، عامل طلاق چیست، علت فلان بیماری که جدیداً شیوع پیدا کرده چه عاملی است، همیشه برای مردم و حکومت‌ها مهم است. اما در این موضوع نکته‌ای وجود دارد که به راحتی باعث اشتباه می‌شود و آن پیچیدگی پدیده‌های انسانی و اجتماعی است.

آن‌ها که لیبرال نیستند

بازنشر پاسخ مراد فرهادپور: کسانی که برای آزادی و تفکر انتقادی به دنبال مبنایی می‌گردند، ظاهراً قادر به درک این نکته ساده نیستند که در این صورت، نقد خود این مبنا ناممکن خواهد بود و در نتیجه ما صرفاً با یک نظام جزمی و اسطوره‌ای و بنیادگرایانه دیگری سر و کار خواهیم داشت که هیچ فرقی با استبداد فکری کلیسای قرون وسطا نخواهد داشت.

اخلاقی و غیراخلاقی، طبیعی و غیرطبیعی

آرش نراقی: آن‌چه می‌تواند موضوع داوری اخلاقی واقع شود، فعل مختارانه است. اگر چیزی بیرون از اختیار ما رخ دهد، ما را به خاطر آن نمی‌توان اخلاقاً ستود یا نکوهش کرد. ظاهراً تمایل جنسی فرد هم‌جنس‌گرا به هم‌جنس خود، مانند تمایل جنسی فرد غیر هم‌جنس‌گرا به غیر هم‌جنس خود غیر اختیاری است. در این صورت هم‌جنس‌گرایی، به مثابه تمایلی بیرون از اختیار فرد هم‌جنس‌گرا، مشمول هیچ داوری اخلاقی نمی‌شود.

حق با ستاره نیست

مریم اقدمی: حضور چهره‌ها و ستاره‌ها در تبلیغات موضوع جالبی برای بررسی اشتباه‌های استدلالی روزمره است. ساختار کلی این اشتباه استدلالی به این شکل است: الف، ستاره‌ی مشهوری است که کالای ج را تایید می‌کند. پس ج یک کالای باکیفیت است. این مغالطه «توسل به مشاهیر» نام دارد. یکی از رایج‌ترین انواع مغالطه توسل به مرجع کاذب است. ما به ندرت متوجه می‌شویم که چرا مایکل جردن تلاش می‌کند لباس زیر به ما بفروشد.

از شعر گفتن با اسماعیل خویی

مهدی جامی: اسماعیل خویی بازمانده برجسته نسلی از اهل قلم ایران است که بسیاری از ایشان امروز جزو نام‌های بزرگ ادب معاصر‌اند. او از شاعران شاخص دهه ۵۰ در ایران و از شاعران مرجع در میان مهاجران ایرانی در خارج از ایران است. این اواخر کمتر در محافل آفتابی می‌شود و فرصت دیدار او در آمستردام بسیار مغتنم بود. دعوت ما را برای دیدار از زمانه پذیرفت و در عصر یک روز آخر هفته، مهمان ما بود. این گفت و گو، نخست به صورت ویدیویی در صفحه شهرفرنگ زمانه منتشر شده است و اینک متن بخش اول همان ویدیو در اختیار علاقه‌مندان شعر قرار می‌گیرد.

بی‌معیاری و بی‌اصولی سیاسی

اکبر گنجی: اصلاح‌طلبان هیچ‌گاه روشن نمی‌کنند که در صورت وقوع چه حوادث و رویدادی‌ در انتخابات شرکت نخواهند کرد. وقتی در اقدامی (انتخابات مجلس هفتم و هشتم) که خود «کودتای پارلمانی» می‌خوانند، شرکت می‌کنند و مردم را هم دعوت به شرکت در همان «کودتای پارلمانی» می‌کنند، پس تهدید به عدم شرکت معطوف به چه نوع انتخاباتی است؟ به تعبیر دیگر، وقتی مشارکت در کودتا مشروع است، مشارکت در چه نوع انتخاباتی ‌نامشروع است؟

آیا پسا اسلام‌گرایی ایرانی است

پروفسور آصف بیات، ترجمه‌ی هادی نیلی: پسا اسلام‌گرایی هم به یک وضعیت اشاره می‌کند و هم به یک پروژه که ممکن است جزئی از یک جنبش عمده (یا چند بُعدی) باشند. در وهله نخست، پسا اسلام‌گرایی به یک وضعیت سیاسی و اجتماعی اشاره می‌کند که در آن پس از یک مرحله عمل ‌کردن، جذبه و توان و منابع مشروعیت اسلام‌گرایی از پا می‌افتد؛ حتا نزد حامیان سابقاً دو آتشه‌اش. اسلام‌گرایان هنگامی که تلاش می‌کنند حاکمیت خود را قاعده‌مند و نهادینه کنند، ملتفت تناقض‌ها و نارسایی‌های نظام خود می‌شوند. پسا اسلام‌گرایی قصد دارد اسلام را به عقد انتخاب فردی، آزادی، دموکراسی و مدرنیته در آورد.

مملکت‌داری با سیاست استخاره‬

اکبر گنجی: وضعیت نابسامان سیاسی- اقتصادی- اجتماعی- فرهنگی موجب شده است تا بسیاری از علما با فرایند امام زمانی کردن سیاست به مخالفت برخیزند و آن را اهانت به امام زمان تلقی کنند. مومنان می‌پرسند چگونه می‌توان مدعی شد که تدبیر امور کشور به دست امام زمان است و در عین حال میلیون‌ها تن معتاد و تعداد زیادی تن‌فروش‌اند. مگر امکان دارد ‌مدیریت امور با امام زمان باشد و روزی ‌چهار - پنج ساعت برق برود؟

آقای دکتر گفت

مریم اقدمی: یکی از روش‌های استدلال و ارایه شواهد و دلایل معتبر برای یک ادعا، استفاده از آرا و عقاید افراد متخصص در آن حوزه است. این افراد در آن زمینه خاص مرجع هستند و می‌توان به گفته‌هایشان ارجاع داد و در حقیقت چنین روشی است که از استدلال‌های روزمره تا پژوهش‌های تخصصی بسیار رایج است. اما همین ارجاع به نظر‌ افراد متخصص می‌تواند منجر به اشتباه‌های استدلالی شود.

چنین گفت ابو زید

احمد کاظمی موسوی: نصر حامد ابوزید، شاید شناخته‌شده‌ترین چهره نواندیشی اسلام امروز باشد. نه تنها در کشورهای عرب‌زبان، که در اندونزی، مالزی و پاکستان نیز او را یکی از سرآمدان علم تأویل (هرمنوتیک) می‌شناسند. ابوزید در سال ۲۰۰۶ میلادی کتاب «تحول اندیشه اسلامی» را به زبان انگلیسی نوشت که نقد و تحلیل بالنسبه جامعی است از بسیاری از اندیشگران دینی قرون نوزدهم و بیستم جهان اسلام. در سال ۲۰۰۱ ابوزید کتاب «چنین گفت» ابن عربی را به زبان عربی نوشت که ترجمه فارسی آن توسط پژوهنده جوان آقای احسان موسوی خلخالی اینک موضوع بررسی ما است.

گریز از خویش یا بیگانه

آرش نراقی: از نظر مولانا، راه حل خیامی، اولاً راه حلی انفعالی است؛ نه فعالانه؛ یعنی نوعی تسلیم و وانهادگی است؛ نه تلاش و تقلایی مثبت برای یافتن برون شو. ثانیاً راه حلّی غیر‌صادقانه است؛ زیرا نهایتاً مبتنی بر انکار و فریب خویشتن است.‌ انسان صادق باید حقیقت خویشتن را بشناسد، بپذیرد و مشفقانه و صبورانه بپیراید و بپروراند. ‌اما آن کس که خویشتن خویش را انکار می‌کند، و می‌کوشد حقیقت را به خود بفراموشاند، به خود خیانت ورزیده است.

خودت هم همین طور

مریم اقدمی: یکی از اشتباه‌های استدلالی بسیار رایج که در بحث‌های روزمره زیاد به کار می‌رود، برگرداندن استدلال طرف مقابل به خودش است. در این نوع اظهار ‌نظرها با اشاره به سخنان، اعتقادات یا ادعاهای گذشته و حال طرف مقابل، ادعای فعلی او نیز زیر سوال می‌رود. در واقع تاکید اصلی بر روی این نکته است که طرف مقابل حق ندارد بعضی ادعاها و اعمال را انجام دهد یا مثلاً از کسی انتقاد کند، برای این‌که خودش همان ایراد را در رفتارش دارد.

شک در یقینی‌ترین پدیده‌ی عالم

‌آرش نراقی: سرانجام حکیمی که فناپذیری عالم و مرگ‌پذیری آدم را با تمام وجود شهود می‌کند، به مرتبه «آگاهی دردناک» می‌رسد. یعنی خود را یک‌باره با پرسش سهم‌ناک معنای زندگی روبه‌رو می‌یابد، و بی‌اختیار از خود می‌پرسد که اگر بناست تمام این صحنه یک‌باره برچیده شود، پس این همه صحنه‌آرایی برای چه بوده است؟ ‌به بیان دیگر، وقتی که غایت‌مندی جهان و هدف‌مندی هستی آدمی، مورد تردید قرار می‌گیرد، روح حکیم با بحران بی‌معنایی روبه‌رو می‌شود.

آیا اسلام با دموکراسی سازگار است؟

پروفسور آصف بیات، ترجمه‌ی هادی نیلی: این ما کنش‌گران اجتماعی هستیم که دین را منعطف و دربرگیرنده یا پس‌زننده و انحصاری، تک‌صدایی یا چندصدایی، دموکراتیک یا اقتدارگرا تعبیر می‌کنیم. چون از دیدگاه جامعه‌شناختی، دین چیزی نیست جز پیکره‌ای از باورها و معانی که همواره دعوی‌ ارجاع به مفاهیمی معتبر و به حقیقتی والاتر دارد؛ فارغ از این‌که آیا باورها و تجربه‌های دینی ربطی به واقعیتی ماوراءطبیعی دارد یا نه. پس همان‌طور که جیمز بکفورد در کتابش «نظریه اجتماعی و دین» گفته است، «دین با معانی، نماد‌ها، احساسات، شعائر و سازمان‌های بشری ارائه می‌شود». به یک معنا، احکام دینی چیزی نیستند جز درک ما از آن‌ها. آن‌ها، چیزهایی هستند که ما خواسته‌ایم آن‌طور باشند.

چپ جدید، چپ نابینا

نیما نامداری: مراد فرهادپور سویه روشنفکری سکه چپ است. سکه‌ای که سویه سیاسی آن، رییس جمهور فعلی ایران است. چپی که با ژست عدالت و مخالفت با اقتصاد آزاد‌ آغاز کرده، اما به رد دموکراسی و تکذیب علم منتهی می‌شود. باید جملات فرهادپور را بخوانیم ‌و مدام از خود بپرسیم که چرا در جامعه ایرانی، هنوز سکه این نوع چپ‌گرایی رواج دارد؟