باغ سرسبز توقیف‌ها

حسین نوش‌آذر

خبر کوتاه، اما دور از انتظار بود: رمان «مردگان باغ سبز» نوشته‌ی محمد رضا بایرامی توقیف شد. می‌گویند به این دلیل این کتاب را توقیف کردند که به روزگار ما شباهت دارد. این خبر دور از انتظار بود، زیرا بایرامی از نویسندگان نزدیک به حکومت و از به‌اصطلاح خودی‌هاست و هرچند که این‌ روزها مرز بین خودی و غیرخودی کاملاً مخدوش شده است، اما به‌هر حال نویسنده‌ای که کتابش را انتشارات «سوره‌ی مهر» منتشر می‌کند و در خرداد ماه محسن مؤمنی، رئیس حوزه‌ی هنری از کتاب او رونمایی می‌کند و خبر انتشار کتابش را رسانه‌های دولتی به‌طور زنجیره‌ای منتشر می‌‌کنند، و نام او با ادبیات دفاع مقدس گره خورده، و حتی با سید حسن نصرالله عکس جمعی می‌گیرد، قاعدتاً حتی در دولت دهم هم نباید مشکلی برایش به‌وجود بیاورند.

توقیف «مردگاغ باغ سبز» به خاطر شباهت به روزگار ما. خبرسازی از روی مصلحت یا نشانه‌ای از سختگیری‌های ممیزی؟

در فصل جوایز ادبی از طریق جوایزی مثل بوکر و جایزه‌ی کتاب‌فروش‌های آلمان، و جایزه‌ی گنکور از کتاب‌های تازه در غرب آگاه می‌شویم، در حالی‌که در ایران از طریق خبر توقیف و لغو مجوزهاست که متوجه می‌شویم کتابی منتشر شده است. «مردگان باغ سبز» را نخوانده‌ام و اگر این کتاب را توقیف نمی‌کردند، ممکن بود هرگز از وجود آن آگاه نشوم. یعنی واقعاً اول باید کتابی را توقیف کنند که بعد بخواهیم آن را بخوانیم؟ اگر کار به اینجاها رسیده باشد، یک معنایش این است که دستخط ممیزی و حد تسلط ممیز و حساسیت‌هایش از خود کتاب برای ما جالب‌تر است.

در خبرهای قدیمی‌تر خواندم که رضا امیرخانی در مراسم رونمایی «مردگان باغ سبز» درباره‌ی این کتاب گفته است تلاقی امر آرمانگرا و غیرآرمانگرا برای رسیدن به قدرت از موضوعات «مردگان باغ سبز» است. این موضوع، صرف‌نظر از توانایی نویسنده در از کار درآوردنش، سال‌ها پیش به امضاء مرحوم آل‌احمد رسیده است‌. آل‌احمد هم برای مثال در «نون‌القلم»‌اش یک دنیای ذهنی آرمانی را در مقابل یک دنیای غیرآرمانی قرار می‌دهد.

این حقیقت دارد که در هر داستانی، وقایع در گره‌گاه تضادها شکل می‌گیرد، اما این تضادها الزاماً و حتماً نمی‌بایست از تقابل خیر و شر به‌دست آمده باشند. ذهنی که مدام بین خیر و شر فاصله بگذارد، یک ذهن مذهبی با سویه‌های ایدئولوژیک است. بایرامی در همان مراسم رونمایی کتابش می‌گوید: «تاریخ را دروغگویان و راست‌گویان می‌نویسند و برداشت ما از تاریخ به این بستگی دارد که سراغ کدام گروه برویم.»

آنها که «نون‌القلم» نوشته‌ی آل احمد را خوانده‌اند می‌دانند که میرزا اسدالله آرمانگرا و نیک‌اندیش این داستان هم ناگزیر است انتخاب کند و چون در انتخاب اشتباه می‌کند، در پایان کار سر به بیابان می‌گذارد. انتخاب بین خوب و بد و این ادعا که انسان می‌بایست همواره بین حق و باطل یکی را انتخاب کند، یک موضوع ایدئولوژیک است.یکی از راه‌های دور زدن ممیزی از قدیم رمان‌‌نویسی تاریخی بوده است.

رمان‌های تاریخی که در غرب منتشر می‌شوند، معمولاً ما را مثل «عطر» نوشته‌ی پاتریک سوسکیند به گذشته‌های دور می‌برند. هر چه نویسنده در بازآفرینی دوره‌ی مشخصی از تاریخ و نشان دادن جزئیات مردم‌شناسانه کامیاب‌تر باشد، اثرش خواندنی‌تر و موفق‌تر است. در همین «عطر» پاریسِ سال ۱۷۳۸ با همه‌ی کوچه‌ها و خیابان‌هایش و حتی بوی بازار ماهی‌فروشانش بازآفرینی می‌شود. در ایران اما برعکس است. ما رمان تاریخی می‌نویسیم که بتوانیم مشکلات امروزمان را در پناه تاریخ بیان کنیم.

می‌گویند رمان بایرامی در جریان واقعه‌ی آذربایجان پس از جنگ جهانی اول و در کشاکش‌های سه نسل از آدم‌های داستان اتفاق می‌افتد. بایرامی اردبیلی است و با زندگی روستائیان آذربایجان آشناست. برای همین انتظار می‌رود که فضای آذربایجان در آن سال‌ها را خوب از کار درآورده باشد. رمان‌نویس وقتی به گذشته‌ها می‌رود و داستانش را در گستره‌ی سه نسل از پدربزرگ و پدر گرفته تا پسری که او باشد روایت کند، در واقع آگاهانه یا ناآگاهانه در پی یافتن ریشه‌های خودش است و کسی که پی ریشه‌هایش باشد، احتمالاً در اوربانیسم شهری مثل تهران احساس سردرگمی دارد. من کجایی هستم؟ چرا هستم و جای من در زندگی خانوادگی و اجتماعی‌ام کجاست؟ اینگونه چالش‌ها برای نسلی از نویسندگان شهرستانی یاغی و البته عدالت‌خواه که انقلاب و جنگ را از سرگذراندند، امری آشناست.

بورا جوسیچ، نویسنده‌ی «وظیفه‌ی خانوادگی من در انقلاب جهانی» به طنز تلخی می‌گوید سوسیالیسم دوران طفولیت بشر است. در این معنا انقلاب هم دوران کودکی انسان ایرانی بود که زود گذشت و با سیلی جانانه‌ی جنگ به واقع‌گرایی و واقع‌بینی بازار‌ انجامید. هستند کسانی که هنوز به کودکی یا نوجوانی‌شان دلبسته‌اند. وقتی نویسنده‌ای، آن هم در یک پیش‌زمینه‌ی روستایی به گذشته‌ها می‌رود، الزاماً قصد ندارد به مأموران ممیزی رودست بزند.

به ترتیب از راست به چپ: محسن مومنی نویسنده ـ اکبر خلیلی نویسنده ـ غلامعلی رجایی نویسنده ـ هاشمی رایزن اسبق ایران ـ سیدحسن نصرالله ـ رضا امیرخانی نویسنده ـ محمدرضا بایرامی نویسنده ـ شهریور وابسته فرهنگی

گاهی اینگونه سفرهای ذهنی یک ضرورت وجودی و مرهمی برای سرگردانی‌های کسانی است که گمان می‌کنند حتماً می‌بایست بین راست‌گویان و دروغ‌گویان یکی را انتخاب کنند.آل‌احمد در نون‌القلمش به دوران صفویه می‌رود، بایرامی سر از قائله‌ی آذربایجان در سال‌های پس از جنگ جهانی اول درمی‌آورد. در این میان اگر ممیزی بین سال‌های جنگ جهانی اول و نهضت سبز شباهت‌هایی یافته است، ممکن است این شباهت‌ها اجتناب‌ناپذیر باشند. چون دست‌کم در کشورهایی مثل ایران گاهی تاریخ در دور باطل شکل می‌گیرد.

از خلع احمد شاه به بعد بود که در ذهن ایرانی چیزی شکست. ناگهان همه متوجه شدند که به‌سادگی می‌توان جایگاه شاه را غصب کرد و از همه‌ی امکانات او برخوردار شد. این دور باطل غصب در کشاکش‌های تاریخی ادامه یافت و میراث شازده‌های از هستی ساقط شده به روزگار ما رسید. بعد از انقلاب، یعنی همان موقع‌ها که داشتیم واقع‌بین می‌شدیم، نوبت رسیده بود به کسانی که در زمستان استبداد از غیبت و حذف نویسندگان طراز اول ایران و از خلایی که در جامعه به‌وجود آورده بودند اسم و رسمی به هم زدند. نویسندگانی مثل بایرامی و امیرخانی و دیگرانی که در عکس جمعی با سید حسن نصرالله می‌بینید، از همین اسلامی‌نویسان هستند.

توقیف کتاب بایرامی به‌خودی خود حادثه‌ی مهمی نیست. این کتاب دست‌کم در حلقه‌ی سربسته‌ای از خوانندگان خوانده شده است، در حالی‌که حداقل ده عنوان کتاب سراغ دارم که نویسندگان تبعیدی در بیست سال گذشته نوشته‌اند و امکان ندارد هرگز در ایران منتشر شوند. خوانندگان این کتاب‌ها شاید از صد نفر تجاوز نکرده باشند، و از قضا هر یک از این آثار، به سهم خود چیزی به ادبیات ما اضافه کرده‌اند.

توقیف کتاب بایرامی اگر حقیقت داشته باشد و خبرسازی تبلیغاتی از روی مصلحت و به‌قصد به فروش رساندن نسخه‌های باقیمانده‌ی کتاب نباشد به این معناست که ورق برگشته و حلقه‌ی کسانی که ادعا می‌کنند می‌توانند راست را از دروغ، و حق را از باطل تشخیص دهند، بسته‌تر شده است. اما باید احتیاط کرد. نویسندگان دولتی خوب می‌دانند که ژست اپوزیسیون آبرو می‌آورد. یک کتاب توقیفی در ناخودآگاه جمعی ما به‌خودی‌خود ارزشمند تلقی می‌شود.

برای یک نویسنده هیچ انگی ننگ‌آورتر از این نیست که در سویه‌ی قدرت قرار داشته باشد. رسول پرویزی سناتور بود. آل احمد مخالف حکومت شاه بود. پرویزی فراموش شد، آل احمد ماند. هیچ جای دنیا فقط خود ادبیات، معیار خودش نبوده است. هر سبزی، سبز نیست. در دور باطل غصب، گاهی سبز در حد در باغ سبز است. زنده و مرده‌اش هم ممکن است فقط شعر باشد.

خبرآنلاین در دفاع از بایرامی نوشته بود: رمان نوشتن با سطل آشغال آتش زدن تفاوت دارد. فقط کسی که هنوز در دوران طفولیت انسان ایرانی مانده، تا این حد ساده‌اندیش است. کارمندان اداره‌ی ممیزی که از قضا در این سال سی بسیار هم واقع‌بین شده‌اند، به خوبی می‌دانند که رمان نوشتن می‌تواند به مراتب خطرناک‌تر از شورش‌های خیابانی باشد. شورش خیابانی را می‌توان سرکوب کرد، اما ادبیات داستانی به دلیل سندیتی که دارد، اگر استادانه نوشته شود، نگاه تاریخی ما را شکل می‌دهد. اگر روزی موفق شویم به بازنگری در تاریخ، دیگر چه کسی می‌تواند به سادگی ادعا کند که او و فقط اوست که می‌تواند راست را از دروغ و حق را از باطل تشخیص دهد؟