تنبلی ذهنی شاعران جوان ایران

ونداد زمانی

در بخش اول مقاله عنوان شد که ادبیات و شعرِ بعد از انقلاب، به دلیل گسستگی رابطه‌اش با دستاوردهای نسل‌های قبلی و نیز به خاطر سرآسیمگی و فرصت‌های لحظه‌ای و ناپایدار در جامعه‌ی استبدادی، متأسفانه فرصت نیافت تا از پوسته‌ی اولیه‌ی مربوط به واکنش‌های غریزی مردم جامعه‌ی استبدادزده‌ی ایران فراتر برود. در حقیقت، اشعار خانم روجا چمنکار نماد آشکاری از تنبلی ذهنی و تکرار موضوعات اعتراضی مملو از «سرخوردگی/ پرخاش» است که به شکل گسترده‌ایی در اشعار سه دهه‌ی گذشته‌ی ایران تجلی یافته است.

بی‌تردید، هنرمندان هر جامعه به سبک و سیاق خاص خود، قرار دیگری ندارند جز آنکه از سویی بازتابِ تشویش و نگرانی‌ها و از سوی دیگر نمادِ امید و آرزوهای جامعه‌ی خویش باشند. در این میان اما، وضعیت غیرعادی و بحرانی ۳۰ سال گذشته‌ی ایران به روان/رفتاری‌های عمومی دامن زده است که در هیبت مظلوم‌نمایی، ستم‌کشیدگی، پوپولیسم و سانتیمانتالیسم نمود پیدا کرده است.

به همین مناسبت، واکنش رفتاری "سرخوردگی و پرخاش" علاوه بر آن‌که به اساسی‌ترین شیوه‌ی ابراز وجود مردم تحت ستم در ایران تبدیل شده است، در ساختاری وسیع‌تر به یکی از شایع‌ترین واکنش‌های زمامداران دیکتاتوری مذهبی ایرانی نیز بدل گشته است. به عبارتی، همه‌ی ایران در آنِ واحد هم مظلوم است و هم پرخاشجو.

هر ساله بیش از ۲۰ هزار ایرانی (به اندازه‌ی یک جنگ خانمان‌سوز داخلی) توسط رانندگانی که پرخاشجویانه قوانین را زیر پا می‌گذارند در جاده‌های کشور جان خود را از دست می‌دهند. میلیون‌ها ایرانی به دلایل کاملاً واقعی، مأیوسانه به مواد مخدر پناه می‌برند و پرخاشجویانه سلامت خود و دیگران را به خطر‌ می‌اندازند. به‌راحتی می‌توان شاهد میلیون‌ها جوان ایرانیِ سرکوبِ جنسی‌شده بود که ناخودآگاه قربانی روابط جنسی تحقیرکننده و پرخاشجویانه می‌شوند.

در این میان تأسف و تراژدی در آن است که ببینیم روشنفکران و نمایندگان اندیشه‌های خلاق جامعه نیز بر طبل تکرارِ واکنشِ «سرخوردگی/ پرخاش» که در ذهنیت عمومی همه‌ی اقشار جامعه‌ی ایرانی نضج گرفته است می‌کوبند. از همین زاویه‌ی دید است که می‌توان به الفبایی از کلیشه‌ها اشاره کرد که به گونه‌ای اشباع‌شده در تولیدات سرگرم‌کننده‌ی هنری- فرهنگی جامعه وجود دارد.

داستان‌های سانتیمانتالیست مملو از «غم‌ناله‌ها» و سرشار از هویتِ «مظلوم‌صفتی» در کنار غرولند پرخاشگرانه به اصلی‌ترین و جذاب‌ترین شیوه‌ی ابراز وجود هنری در سینمای فیلم‌فارسی، سریال‌های دولتی تلویزیون، موسیقی (ملی، شهری و حتی راک و جاز زیرزمینی)، روزنامه‌نگاری و وبلاگ‌نویسی بدل گشته است. در این میان باید این پرسش را مطرح کرد که چرا در این همهمه‌ی ناگزیر، ادبیات جدی که انتظار ذهنیت انتقادی فراتر از کلیشه و سلیقه‌ی عمومی از آن می‌رود، به تکرار همان مضامین عامیانه‌ و واکنشی تن داده‌ است؟

روجا چمنکار

باید از نماینده‌ی شعر موفق معاصر (که متأسفانه در این مقاله قرعه‌اش به نام خانم روجا چمنکار افتاده است) پرسید که چرا در خلال ترسیم و تصور تخیلی جامعه‌اش، هرگز به تمناهای ذهنی صدها هزار زن و دختر شهرستانی و کمابیش مذهبی که حتی بیشتر از زنان شهری، غریزه‌های زیبای انسانی‌شان‌ سرکوب می‌شود نپرداخته است؟ باید از داستان‌نویسان بعد از انقلاب پرسید که چرا قهرمانان (و یا حتی ضدقهرمانان) آنها به‌ندرت روحانی، پاسدار، بسیجی، روستاییِ به شهرآمده، شهرستانی‌ها و جمع عظیم بازاری‌های نوکیسه‌ی مذهبی شهرهای ایران بوده‌اند؟

چهار سال پیش، بعد از ۱۶ سال به ایران برگشتم و در این سفر تماس مجدد با آقای (الف) یکی از دوستان قدیمی‌‌‌‌‌‌ام نصیبم شد که قبل از خروج من از کشور، جوان مذهبی صادقی بود که وانت کوچکی تهیه کرده بود و در دهات اطراف شهر، دستفروش میوه شده بود. وقتی بعد از سال‌ها با آقای الف ملاقات کردم ایشان صاحب چندین مغازه‌ی بزرگ در بازار شهر بود و یک آژانس بزرگ معاملات ملکی را می‌چرخاند که کارمندانش مسئولان سابق بانک‌های همان شهر بودند و حالا به عنوان مشاور در خرید و فروش‌های چند صد میلیون تومانی با او همکاری می‌کردند.

این جوانِ صادقِ سابق مذهبی و میلیاردر کنونی هم تریاک می‌کشید، هم هر نوع مشروبی را نوش جان می‌کرد و با این‌که پدر دو دختر جوان بود، در اولین فرصت می‌خواست مرا به سراغ دو معشوقه‌ی دانشجویش ببرد (که چهار سال پیش به هر کدام‌شان ۵۰ هزار تومان در هفته می‌داد). مثال آقای الف را برای این بازگو می‌کنم که در هیچ کجای ادبیات جدی ما خبری از طبقه‌ی جدید وقیح و به قول غربی‌ها «سوسیوپت» شده نیست.

اخلاقیات دانشجویان از نوع معشوقه‌های آقای الف و کارمندان عالی‌رتبه از نوع همکاران آقای الف به داستان‌ها و اشعار راه نمی‌یابند. در این میان حتی نوشته‌ایی نیز درباره‌ی همسر فداکار و ساکت و صبورِ آقای الف که به سفره‌ی ابولفضل و جادو جنبل‌های مذهبیِ تبلیغ‌شده توسط دولت مهدی‌خواه پناه برده است، یافت نمی‌شود.

شعر و داستانی نیز سروده نمی‌شود که قادر باشد پیچیدگی رفتاری- روانی دختران بسیار متجمل آقای الف را که با معشوقه‌های پدر دوست هستند منعکس کند. دخترانی که یأس‌شان از مردان و «پدر» را با خشونتِ جراحی بینی، چانه و گونه‌های خویش و یا لاس زدن با پسرانِ سرشار از «سرخوردگی/ پرخاش» محله بروز می‌دهند.

حجم انبوه ماجراهای کلیشه‌ایی موجود در دایره‌ی «سرخوردگی/ پرخاش»، ستم، محدودیت، استبداد مذهبی و تناقض چندش‌آور آشکار در روبنای جامعه، چنان شاعر جوان و حساس ما را افسون کرده است که فقط به بازگویی این سطح از تراژدی که البته بسیار جذاب و شهری‌پسند است بسنده کرده است. در یک کلام، اشعار خانم روجا چمنکار و نسل جوان ادبیات ایران از عمق فاجعه و یا حتی به تعبیری از فرخندگی تحولات گذار از اخلاقیات فئودالی به سوداگری‌های جامعه‌ی سرمایه‌داری چیزی نمی‌گویند.

باید به‌صراحت پرسید تفاوت مضامین استفاده‌شده در اشعاری که جوایز ادبی کشور را نصیب خانم چمنکار ساخته است و ده‌ها هزار وبلاگ‌نویسی که در ابعاد نجومی در حال بروز دغدغه‌های عمومی شهرنشینان ایرانی (و بیش از ۹۰ درصد تهرانی) هستند چیست؟ اگر قابلیت‌های زبانی، دایره‌ی وسیع لغات، ترفندهای زیبایی‌شناسانه‌ی شعرگویی مدرن ایرانی را که شاعر کمابیش طراز اول کشور بر آنها مسلط است کنار بگذاریم، چقدر از اشعار این نویسنده‌ی خوش‌ذوق و باهوش به لحاظ راهبری و نقد اندیشه توانسته است وظایف تبیین خودآگاه و حتی ناخودآگاه جامعه‌ی متنوع ایرانی را بر دوش بکشد؟

توانمندی شعر در جان‌بخشی به نهانی‌ترین، انتزاعی‌ترین و عمده‌ترین هنجارها و ناهنجاری‌های بشری به یقین می‌توانست در جزیره‌ی استبدادزده، تحقیرشده و سراسر متحول‌شده‌ی ایران، اوج زیبایی‌شناسانه‌ی بیکرانی را برای ادبیات ایران و جهان به ارمغان آورد.

مخاطب اصلی نگاه انتقادی این نوشته، شاعر دیگری نیست جز روجا چمنکار که به همراه بسیاری دیگر از ادیبان جوان کشور ثابت کرده‌اند که زمینه‌های پرواز خلاق را دارند ولی تاکنون نخواسته‌اند از چرخه‌ی سانتیمانتالیسم کلیشه‌ایی فاصله بگیرند. آنها هنوز نتوانسته‌اند به ذهن کاوشگر و و سرشار از ذهنیت انتقادی و به تعبیر فروید «غریب»¹ دست پیدا کنند تا قادر باشند نقبی عمیق در ضمیر ناخودآگاه جامعه‌شان بزنند.

اگر ماجرا همین گونه ادامه یابد، دیر یا زود باید شاهد آن باشیم که الفبای کلیشه‌ها نیز برای تنبلی ذهن‌ شاعران سه دهه‌ی گذشته کفایت نکند و سلسله‌ی جدیدی از تولید ادبی در لوای بدیهیات غیرهوشمندانه جایگزین شعر آنها شود و مثلاً ناگوارانه به اشعاری برخوریم چون:

دستی که طرد می‌کند نجاتت می‌دهد/ دستی که نجات می‌دهد طردت می‌کند/ و عشق همین‌طور/ مثل یک زخم/ دهان باز می‌کند و/ دو سرش به هم نمی‌رسد... (روجا چمنکار)

که به معنای دقیق کلمه بدون کمترین تنشِ خلاق ذهنی، بدون استفاده از هرگونه تمهید شاعرانه و هر نوع ترفند فیگوراتیوِ تخیلی سروده شده است. شعری که در آشکارترین شکل ممکن، فقط جمله‌ی بسیار بدیهی است که جامه‌ی بریده‌نویسی شعر پلکانی را به تن کرده است. شعری که ضمن توهین به شعور و شعف ادبیات فارسی، نمی‌تواند و نمی‌خواهد چیزی بیشتری از این بگوید که: دو به علاوه‌ی دو می‌شود چهار و هرگز امیدوار نباشید که جمع‌شان به عدد سه تبدیل شود.

پانوشت:

1- Uncanny