تاریخ انتشار: ۱۵ دی ۱۳۸۷ • چاپ کنید    
پاسخ به آقای گنجی ـ بخش پنجم

کفر، ایمان و حجیت معرفت‌شناختی دلایل درون دینی

ابوالقاسم فنایی

مقدمه

در این بخش دیدگاه‌های آقای گنجی در مورد موضوعات زیر نقد و بررسی می‌شود:
۱. معنای کفر و ایمان

۲. حجیت معرفت‌شناختی دلایل درون دینی

۳. تأثیر انکار حق بر شخصیت و هویت انسانی منکران

۴. تشبیه کردن منکران حق به حیوان از منظر اخلاقی.

نسبتِ «دانستن» و «باورکردن» و معنای دقیق کفر و ایمان

آقای گنجی می‌نویسند: «مدعای دوم ـ (گزاره شماره‌ی ۲: یهودیان و مسیحیان و مشرکان به حقانیت اسلام معرفت (؟) یا باور داشتند. یعنی، حقانیت اسلام را درک می‌کردند.) ـ هم نادرست است. نه تنها یهودیان و مسیحیان به حقانیت اسلام باور نداشتند، بلکه مشرکان هم فاقد چنان باوری بودند.»

در جواب عرض می‌کنم من نگفته‌ام آنان به حقانیت اسلام «باور» داشتند. «دانستن» غیر از «باور داشتن» است. اگرچه وفق تعریف کلاسیک معرفت، معرفت عبارت است از «باور صادق موجه»، اما به نظر من ممکن است کسی چیزی را «بداند» و در عین حال آن را «نپذیرد».

پاره‌ای از معرفت‌شناسان مدرن بین فعل «باور کردن» و فعل «پذیرفتن» فرق نهاده‌اند.1 برای این‌که محل دقیق نزاع روشن شود، من از واژه «پذیرفتن» و «انکار کردن» برای بیان مقصود خود استفاده می‌کنم.

پذیرفتن یک ادعا یعنی اعتراف به صدق و حقانیت آن. از طرف دیگر، انکار یک ادعا یعنی نپذیرفتن یا رد کردن حقانیت آن. پذیرفتن و انکار کردن انواع مختلفی دارد، اما فقط نوع خاصی از پذیرفتن و انکار کردن است که ایمان و کفر نامیده می‌شود.

ایمان آوردن یعنی پذیرفتن حقی که حقانیت آن برای پذیرنده روشن است، و کفر ورزیدن یعنی انکار کردنِ چنین حقی، نه انکار کردن حقی که حقانیت آن برای دیگری روشن است. (روشن بودن یک حقیقت نیز از دو طریق حاصل می‌شود: یا از طریق شهود (تجربه) و یا از طریق شاهد (دلیل و گواهی).

پذیرفتن حقی که حقانیت آن پس از تحقیق کافی برای پذیرنده روشن نشود، ایمان نیست و انکار کردن چنین حقی کفر نیست، هرچند چنین کاری از نظر اخلاقی درست نیست، مگر بر مبنای کسانی که تبعیت از دلایل مصلحت‌اندیشانه را در مقام پذیرش یا وازنش باورها مُجاز می‌دانند.

پذیرفتن حقی که بطلان آن برای شخص روشن است، کفر است و انکار کردن چنین حقی عین ایمان است. فرض کنید گزاره «الف، ب است»، واقعاً حق و مطابق با واقع باشد، اما شخصی در اثر تحقیق کافی و مبتنی بر روش معتبر، به این نتیجه برسد که «الف، ب است» باطل است و مطابق با واقع نیست.

اگر بطلان «الف، ب است» برای کسی روشن باشد، منطقاً حقانیت نقیض آن یعنی «الف، ب نیست» نیز برای او روشن خواهد بود، و در این فرض، وظیفه معرفت‌شناسانه و اخلاقی شخص ایجاب می‌کند که به «الف، ب نیست» ایمان بیاورد یعنی آن را بپذیرد و «الف، ب است» را انکار کند.

چنین شخصی به مقتضای انسانیت خود که عبارت است از تواضع در برابر حق و پیروی از دلیل معتبر عمل کرده و انسانی وظیفه‌شناس و مسوولیت‌شناس است.

چنین شخصی به خاطر مراعات لوازم هنجاری هویت انسانی در مقام انتخاب عقیده، در واقع انسانیت خود را شکوفا کرده است و مستحق ثواب و پاداش است.

مثلاً گزاره «خدا هست» را در نظر بگیرید. اگر کسی پس از بحث و فحص کافی همراه با صداقت و جدیت، به این نتیجه برسد که این گزاره باطل است. معنای این نتیجه است که صدقِ گزاره «خدا نیست» و کذب گزاره «خدا هست»، برای او روشن شده است.

وظیفه معرفت‌شناسانه و اخلاقی این شخص ایجاب می‌کند که به گزاره «خدا نیست» ایمان بیاورد و گزاره «خدا هست» را انکار کند. منطقاً محال نیست که گزاره «خدا هست» واقعاً صادق باشد، اما دلایلی که در اختیار شخص خاصی هست او را به این نتیجه برساند که این گزاره کاذب است و گزاره «خدا نیست» صادق است.

چنین شخصی از نظر عقلی مستحق پاداش و تشویق و تحسین است و اگر خدا او را عذاب کند به او ظلم کرده است. بلکه بالاتر از این خداوند باید به او پاداش دهد، زیرا این شخص به وظیفه خود عمل کرده و به عللی که خارج از کنترل و اختیار او بوده، به خطا رفته است.

این شخص به معنای عام کلمه مسلمان است، زیرا در برابر حق تسلیم است، هرچند به معنای خاص کلمه مسلمان نباشد.

بدین ترتیب، آدمیان نسبت به نادرستی «نتیجه» تحقیق خود مسوولیت ندارند و نمی‌توان آنان را به خاطر التزام به نتیجه تحقیق‌شان مؤاخذه کرد، اما نسبت به «روش» تحقیق و «رذایل» معرفت‌شناسانه و اخلاقی که در وجود خود پرورانده‌اند، مسوولیت دارند.

یعنی اگر به خاطر عدم صداقت یا عدم جدیت به خطا بروند، مسوول و قابل مؤاخذه‌اند (جهل ناشی از تقصیر و کوتاهی کردن)، اما اگر در حد وسع خود و با صداقت و جدیت در کشف حقیقت بکوشند، ولی به نتیجه نادرستی برسند (جهل ناشی از قصور و ناتوانی)، و به آن نتیجه ملتزم شوند، مستحق پاداش‌اند.

قرآن نیز می‌گوید: «لایکلف الله نفساً الا وسعها» و «لیس للانسان الا ما سعی». خداوندی خدا و پیامبری پیامبر ایجاب می‌کند که خدا و پیامبر فقط کسانی را کافر بخوانند که معیار شماره یک بر آنان منطبق است.

یعنی کسانی که حقی را انکار می‌کنند که حقانیتش برای خود آنان روشن است. این افراد مستحق سرزنش و مذمت و مؤاخذه و مجازات هستند و تشبیه آنان به چارپایان نیز بلامانع است، چون وجه شبه در آنان موجود است.

این افراد به دستور عقل و وجدان خود عمل نمی‌کنند و لذا از موجودی که عقل و وجدان ندارد بدترند. بنابراین، مدعای من این است کسانی که در قرآن کافر خوانده شده‌اند، «می‌دانستند» که قرآن سخن خداست و پیامبر پیامبر خدا است، اما به حقانیت قرآن و پیامبر اعتراف نمی‌کردند، یعنی آن را انکار می‌کردند.

منطقاً ممکن است کسی حقیقتی را بداند، اما به خاطر غرض و مرض یا منافع شخصی یا ترس و تقیه آن را انکار کند. انکار نیز مراتبی دارد. انکار قلبی، انکار قولی یا زبانی و انکار عملی.

در تقیه، انکار قولی و عملی وجود دارد، اما انکار قلبی وجود ندارد. اما در کفر ورزیدن انکار قلبی و قولی و عملی هر سه وجود دارد. در عین حال آنچه در اینجا مهم است انکار قلبی است، نه صرف انکار قولی و عملی همراه با پذیرش قلبی.2

خلاصه این‌که، اگر «باور کردن» را به معنای «پذیرفتن» بگیریم، من قبول دارم که کفار صدر اسلام نبوت پیامبر و حقانیت قرآن را «باور» نداشتند، یعنی آن را نمی‌پذیرفتند.

این بخشی از معنای کفر است. مدعای من این است که آنان «می‌دانستند» که پیامبر، پیامبر است و قرآن سخن خداست و در عین حال این دو حقیقت را که برای آنان روشن بود انکار می‌کردند.

آقای گنجی نوشته‌اند: «در زمان عقد صلح حدیبیه، وقتی مسلمین در پای توافق‌نامه نوشتند: «محمد رسول الله»، مشرکان آن را نپذیرفتند و سهیل بن عمرو به پیامبر گرامی اسلام گفت: «اگر من دانستمی که تو پیغمبر خدایی چرا با تو جنگ کردمی، این چنین منویس، لکن نام خود و نام پدرت بنویس». پیامبر گرامی اسلام هم آن را قبول کرد و به علی‌بن ابی طالب گفت بنویس محمدبن عبدالله.»

با توجه به توضیحات بالا معلوم می‌شود که این شاهد، ادعای جناب گنجی را تأیید نمی‌کند. «دانستن» گاهی به معنای اعتراف کردن یا پذیرفتن و به رسمیت شناختن و باور داشتن نیز به کار می‌رود، چنان‌که در عبارت منقول توسط آقای گنجی به این معنا به کار رفته است. چون صرف ندانستن موجب جنگ نمی‌شود. مقصود آن شخص مشرک این بوده که اگر من قبول داشتم که تو پیامبر خدایی با تو نمی‌جنگیدم.

حجیت معرفت‌شناختی دلایل درون دینی

آقای گنجی نوشته‌اند: «مدعای سوم ـ (گزاره شماره ۳: آنان «به خاطر تمایلات نفسانی و رذایل معرفت‌شناختی و منافع شخصی، حق روشنی را که حقانیت آن بر» آنان «ثابت شده» بود، «انکار» می‌کردند و «می‌پوشاندند») ـ هم بلادلیل است. اثبات این‌که مخالفان و منکران پیامبر به علت تمایلات نفسانی، منافع شخصی، حسادت، و... حق روشن اثبات شده را انکار می‌کردند، متکی بر کدام شواهد و قرائن برون متنی است؟»

پاسخ من این است که اولاً اثبات این‌که مخالفان و منکران پیامبر به خاطر روشن نبودن حقانیت پیامبر او را انکار می‌کرده‌اند، متکی بر کدام شواهد و قرائن برون متنی است؟

چنان‌که بارها دیدیم، یکی از ضعف‌های اساسی در منطقی که آقای گنجی از آن پیروی می‌کند این است که در این منطق اجازه می‌دهد شخص از استانداردهای دوگانه استفاده کند.

و به قول عرب‌ها، حرف باء در کلام ایشان از حروف جاره محسوب می‌شود و اسم پس را خود را جَر می‌دهد اما در کلام دیگران چنین حکم و خاصیتی را ندارد (بائک تجُر و بائی لاتجُر؟).

آیا شواهد درون متنی فقط وقتی معتبر است و به درد می‌خورد که به سود آقای گنجی است؟ کدام شواهد برون متنی به سود این ادعا وجود دارد که مخالفان پیامبر ایشان را ساحر، شاعر، مجنون و دروغ‌گو می‌خواندند و پیامبر نیز متقابلاً آنان را حسود، مغرض و حیوان می‌خواند؟

به بیان دیگر، بیایید مدعای بنده را «الف ب» است و مدعای آقای گنجی را «الف ب نیست»، یا «الف د است» بنامیم. آقای گنجی چنان سخن می‌گویند که گویی فقط «الف ب است» دلیل می‌خواهد، و «الف ب نیست» یا «الف د است» بی‌نیاز از دلیل است، یا دلایل «درون متنی» برای تأیید این دو ادعای اخیر کفایت می‌کند، اما برای تأیید ادعای نخست کفایت نمی‌کند.

ممکن است گفته شود شاهد «برون متنی» آقای گنجی به سود «الف د است»، عبارت است از «تنوع ادیان در قرن بیست و یکم!»، یعنی از نظر ایشان چون غیر مسلمانان قرن بیست و یکم کافر نیستند، کافران صدر اسلام نیز کافر نبوده‌اند.

و چون هیچ یک از این دو گروه کافر نبوده‌اند، پس حقانیت قرآن و پیامبر برای منکران صدر اسلام روشن نبوده است. ما پیش‌تر این دلیل را به تفصیل بررسی کردیم و ضعف و نادرستی آن را نشان دادیم.

اما شاهد «برون متنی» بنده برای «الف ب است» عبارت است از تحلیل زبانی معنای واژه کافر و مشتقات آن و احکام عقل و وجدان. نمی‌دانم در نظریه هرمنیوتیکی مورد قبول آقای گنجی برای فهم معنای متن نیازی به تحلیل زبانی واژه‌های به کار رفته در متن و بررسی‌های زبان‌شناسانه هست یا نه.

و آیا مفسر موظف است از طریق تحلیل معنای واژه‌ها با رجوع به عرف زبانی زمان صدور متن، مدعای خود را تأیید کند یا نه؟

در صورت اول، خوب است ایشان تحلیل زبانی مورد قبول خود از واژه کافر و مشتقات آن را عرضه کنند. اما در صورت دوم، نقدِ من متوجه نظریه هرمنیوتیکی ایشان خواهد بود به علاوه‌ی نشان دادن مواردی که خود ایشان از این نظریه عدول کرده‌اند.

به گمان بنده، کلید اصلی حل مشکل در این‌جا همین معنای واژه کافر و مشتقات آن است. کافر به معنای فقهی کلمه یعنی «غیر مسلمان». فقه اسلام آوردن در سایه شمشیر را هم قبول دارد.

از نظر فقهی کسی که پدر یا مادر یا یکی از اجداد او مسلمانند، مسلمان محسوب می‌شود، ولو این‌که در دل به هیچ یک از اصول اسلام ایمان نداشته باشد. اما کافر به معنای قرآنی کلمه، که همان معنای عرفی این واژه در صدر اسلام و وقت نزول قرآن است، کسی است که حقی را که حقانیتش برای خود او روشن است می‌پوشاند.

خلط این دو معنا مصداقی است از مغالطه‌ی اشتراک لفظی. معنای عرفی کفر و کافر «حقیقت شرعیه» است، اما معنای قرآنی این دو واژه «حقیقت عرفیه» است.

آقای گنجی یا این دو معنا را با یکدیگر خلط می‌کنند و یا واژه کافر در قرآن را به معنای کسی می‌گیرند که به خاطر روشن نبودن حقیقت برای خود او آن را انکار می‌کند.

اما چنان‌که پیش‌تر دیدیم، چنین کسی را نمی‌توان کافر خواند و اگر پیامبر، صرفاً به خاطر این‌که حق برای خود پیامبر روشن است، منکران را کافر بخواند دروغ گفته است و «پیامبرِ دروغ‌گو» مفهومی پارادوکسیکال است.3 اصولاً کسی که معنای واژه کافر در زبان مادری خود را نمی‌داند، نمی‌تواند پیامبر باشد.

ثالثاً آقای گنجی به استناد کدام مبانی معرفت‌شناسانه دلیل موجه را به شواهد «برون متنی» منحصر می‌کنند؟ آقای گنجی مسلمان‌اند و بنده نیز اگر خدا قبول کند مسلمانم.

آقای گنجی چنان‌که اعتراف کرده‌اند قبول دارند که شبهات مربوط به وثاقت متن قابل پاسخ‌گویی است و می‌توان نشان داد که قرآن بر زبان پیامبر جاری شده است، یا دست‌کم با این فرض سخن می‌گویند.

از طرف دیگر، ایشان بارها و بارها برای تأیید مدعای خود به آیاتی از قرآن استشهاد می‌کنند و کسی که در موردی برای تأیید ادعای خود به آیات قرآن استشهاد می‌کند، پیشاپیش مفروض گرفته است که زبان قرآن، دست‌کم در مورد استشهاد، «معرفت بخش» و «قابل صدق و کذب» است و گزاره‌های معرفت‌بخش موجود در قرآن، دست‌کم در مورد استشهاد، صادق است، یعنی حجیت معرفت‌شناسانه دارد.

بنابراین، چنین شخصی پیشاپیش پذیرفته است که در مواردی دلایلِ «درون دینی» یا «درون متنی» برای تأیید یک مدعا کفایت می‌کند. مدعای بنده این است که آیات قرآن دلالت می‌کنند بر این‌که منکران صدر اسلام می‌دانسته‌اند که قرآن حق است و محمد پیامبر است.

در این صورت یا باید نشان دهیم که آیات قرآن چنین دلالتی ندارند و یا باید بگوییم پیامبر دروغ گفته است. در صورت اول برای این‌که نشان بدهیم آن آیات چنین دلالتی ندارند و معنای آن‌ها چیز دیگری است، راهی به جز تحلیل زبانی و رجوع به عرف اهل زبان در زمان نزول قرآن نداریم.

اما در صورت دوم فرقی نمی‌کند که قرآن را سخن خدا بدانیم یا سخن محمد، چون در هر دو صورت دروغ است. و دروغ گفتن درباره این موضوع به همان مقدار که با خداوندی خدا ناسازگار است با پیامبر بودن پیامبر ناسازگار است.

آقای گنجی سپس نوشته‌اند: «پیامبر در این نزاع، مخالفان خود را کسانی خطاب می‌کرد که قلب‌شان قفل شده است، سرکش و حسود هستند، عناد و لجاج می‌ورزند، سخن حق را آگاهانه انکار می‌کنند و حیوان و حق پوش هستند. به کار‌گیری این نوع ادبیات در آن زمان قابل فهم است.»

من دقیقاً مقصود ایشان را از این‌که «به کار گیری این نوع ادبیات در آن زمان قابل فهم است» درنمی‌یابم. تحلیل زبانی و اخلاقی بالا نشان داد که به کار بردن این نوع ادبیات در آن زمان منطبق بر موازین ادبی و اخلاقی بوده است.

اما ظاهراً مقصود آقای گنجی این نیست. مقصود ایشان ظاهراً این است که آنان قلب‌شان قفل نبوده و سرکش و حسود نبوده‌اند و عناد و لجاج نمی‌ورزیده‌اند و آگاهانه سخن حق را انکار نمی‌کرده‌اند، بلکه چون حق بر ایشان روشن نبوده آن را انکار می‌کردند و پیامبر هم به دروغ این اتهامات را نثار آنان می‌کرده است. اما اگر چنین باشد، به کار گیری این نوع ادبیات در آن زمان از جانب پیامبر قابل فهم نخواهد بود.

به نظر من نتیجه‌ای که از این بحث می‌توان گرفت این است: به کار بردن این ادبیات در مورد کسانی که این ادبیات در صدر اسلام در موردشان به کار گرفته شده یا افرادی مثل آن‌ها هیچ محذور ادبی یا اخلاقی در بر ندارد و موجه است.

به کار بردن این ادبیات در مورد دیگران، یعنی کسانی که حق برایشان روشن نیست، هم به لحاظ ادبی و هم به لحاظ اخلاقی ناموجه است، خواه در صدر اسلام و خواه در زمان حاضر.

سرایت دادن حکم کافرانی که مورد نظر قرآن هستند به غیر مسلمانان، دگراندیشان، دگرباشان و متفاوتان نادرست است و به کارگیری این ادبیات در مورد این افراد هم از منظر ادبی و هم از منظر اخلاقی نارواست، خواه در صدر اسلام و خواه در زمان حاضر و خواه در آینده.

آقای گنجی در پاسخ خود به نقد آقای نراقی پرسیده‌اند: «چگونه است که از یک انسان متوسط پذیرفته نیست که دیگران را حیوان بخواند، اما از «خیر محض» پذیرفتنی است؟»

سوال من از ایشان این است: چگونه است که از یک انسان متوسط پذیرفته نیست که دیگران را حیوان بخواند، اما از پیامبر پذیرفتنی است؟

تأثیر انکار حق بر هویت انسانی منکران

آقای گنجی درباره مدعای چهارم بنده ـ (گزاره ۴: آنان نه تنها «حقی که حقانیت آن برای او [آن‌ها] روشن است [بود را] انکار می‌کند [کردند، بلکه] حقوق گروندگان به این حق را هم به رسمیت نمی‌شناسد [شناختند].‌) ـ هیچ سخنی نگفته‌اند.

ایشان چنین به بحث خود ادامه می‌دهند: «مدعای پنجم ـ (‌گزاره ۵: کسی که حق روشن و درک شده را انکار کند، انسان باقی نمی‌ماند.‌) ـ هم بدون دلیل است. به چه دلیل یا دلایلی کسی که حق را انکار کند، انسان باقی نمی‌ماند. غیرانسان‌ها، فاقد ابزار و امکانات قبول یا انکار حق هستند. انسان موجودی مختار، عاقل و انتخاب‌گر است. انسان با این ویژگی‌ها می‌تواند بین حق و باطل دست به انتخاب بزند و پس از انتخاب هم هم‌چنان انسان باقی خواهد ماند.»

در جواب عرض می‌کنم: من نگفته‌ام کسی که حق را انکار کند انسان باقی نمی‌ماند. گفته‌ام کسی که حقی را انکار کند که برای او روشن است انسان باقی نمی‌ماند. به این دلیل که این امر فصل ممیز انسان و حیوان است.

انسان به دلیل داشتن عقل و اراده و قدرت انتخاب، «حیوانی اخلاقی» است. وقتی درباره انسان سخن می‌گوییم وجود هویتی را مفروض گرفته‌ایم که یک: بین همه انسان‌ها مشترک است و دو: آنان را از موجوداتی که فاقد چنین هویتی هستند جدا می‌کند. به خاطر وجود همین هویت مشترک است که حیوان خواندن انسان اهانت به او محسوب می‌شود.

این هویت در زبان دین «فطرت» نامیده می‌شود. فطرت یعنی نحوه آفرینش. انسان دو هویت دارد: یکی هویت نظری و دیگری هویت عملی و هر یک از این هویت‌ها اقتضائات و لوازم و پیامدهایی هنجاری دارند.

عدم مراعات این هنجارها و نقض آن‌ها، مخصوصاً اگر به نحو مستمر صورت بگیرد، موجب می‌شود که مرز میان انسان و سایر انواع حیوان کمرنگ شده و در مواردی برداشته شود.

در زبان دین این اقتضائاتِ هنجاری، حکمِ عقل یا حکمِ وجدان خوانده می‌شوند. پیروی از دستورات عقل یا وجدان موجب تقویت عقل و وجدان انسانی و نقض این دستورات موجب ضعیف شدن و کم‌رنگ شدن و در نهایت خاموشی عقل و وجدان در شخص می‌شوند.

اما تا شخص در این دنیا زندگی می‌کند قابلیت بازگشت به وضعیت پیشین در او موجود است. یعنی ممکن است در اثر تنبه از کار نادرستی که کرده پشیمان شود و به تعبیر دینی توبه کند و بکوشد خطای خود را جبران کند.

پس معنای این‌که انسان موجودی عاقل و مختار و انتخاب‌گر است این نیست که این موجود مُجاز است و حق دارد ارزش‌های اخلاقی ناظر به روشِ پذیرش باورها و رفتارها را زیر پا بگذارد و این زیر پا نهادن هیچ تأثیری در شخصیت او نداشته باشد.

انسانیت آدمی و به تبع آن فلاح و رستگاری او در گرو پیروی از «عقلانیت در روش» یا «عقلانیتِ ناظر به روش»4 است، نه در گرو صدق واقعی باورهای او. زیرا صدق واقعی باورها تحت کنترل و اختیار آدمی نیست.

آنچه تحت کنترل و اختیار اوست، پیروی و عدم پیروی از شهود و شاهد (دلیل موجه) است. و شاهد و دلیل موجه همواره صدق واقعی مدعا را تضمین نمی‌کنند، و همواره او را به حقیقت، آن‌گونه که هست، نمی‌رسانند، بلکه صرفاً صدق ظاهری مدعا را تضمین می‌کنند و مسوولیت معرفت‌شناسانه آدمی را از دوش او بر‌می‌دارند.

به بیان روشن‌تر، دلایلی که ما در دست داریم یا می‌توانیم داشته باشیم در اکثریت قریب به اتفاق موارد، صدقِ مدعا را به نحو ظنی و احتمالی تأیید می‌کنند (تقرب به حقیقت).

از نظر منطقی بین یک: صدق و کذب یک مدعا و دو: داشتن دلیل یا نداشتن دلیل موجه به سود یا زیان آن، نسبت عموم و خصوص من وجه برقرار است.

گزاره «الف ب است» را در نظر بگیرید. ممکن است (الف) این گزاره واقعاً صادق باشد، اما من دلیلی به سود آن در دست نداشته باشم و لذا از بطلان دلیل نمی‌توان بطلان مدعا را نتیجه گرفت.

از طرف دیگر، ممکن است (ب) این گزاره واقعاً کاذب باشد، اما من دلیلی به سود آن در دست داشته باشم که به استناد آن دلیل این گزاره را صادق قلمداد کنم. در این صورت به من «جاهلِ قاصر» می‌گویند.

البته ممکن است (پ) این گزاره هم صادق باشد و هم من دلیلی به سود آن در دست داشته باشم. اما نکته مهم این است که در اکثر مواقع، دلایلی که ما در دست داریم برای این‌که فکر کنیم در وضعیت (پ) هستیم، دلایل ظنی و احتمالی است، نه دلایل قطعی و یقینی.

مدعای بنده این است که انسانیت آدمی منوط به «پیروی از دلیل موجه» به معنای عام کلمه است که شامل شهود حسی و عقلانی و گواهی گواه موثق نیز می‌شود، نه در گرو «مضمون» عقاید او و مطابقت نفس الامری آن عقاید با واقع.

یکی از مواضع اختلاف بنده با آقای گنجی بر سر تعریف دلیل است که در مقالات بعدی به آن خواهم پرداخت. بنابراین، چنان‌که پیش‌تر گفتم اگر کسی به استناد دلیل موجه ادعایی را انکار کند که واقعاً حق است، به وظیفه خود عمل کرده و هر چه باشد کافر نیست، و فلاح و رستگاری دینی و اخروی او نیز تضمین شده است.

آقای گنجی سپس نوشته‌اند: «به تاریخ بنگرید. تاریخ بهترین داور ماست. تاریخ بشریت پر از انکار حق است. آیا مسلمین کمتر از دیگران انکار حق کرده‌اند؟ چه کسی گفته است: چون گذشتگان ما حق را انکار کرده‌اند، پس انسان نبودند؟»

این استدلال جناب گنجی نیز ‌ربطی به موضوع مورد بحث ندارد. اولاً موضوع بحث کسی نیست که حق را انکار می‌کند، بلکه کسی است که حقی را که حقانتیش برای او روشن است انکار می‌کند.

به فرض که گذشتگان ما حق را انکار کرده باشند، ما علم غیب نداریم که حق برای آنان روشن بوده است. فرض کنیم تاریخ بشریت پر از انکار حق است، اما آیا پر از انکار حقی است که حقانیت آن برای انکار کننده روشن بوده است؟ ممکن است حقی برای ما روشن باشد و برای پیشینیان ما روشن نباشد و بالعکس.

ثانیاً من درنمی‌یابم که چگونه از رهگذر نگریستن به تاریخ می‌توان داوری کرد که کسی انسان بوده یا نه؟ فقط خدا که عالم به غیب است و خود انکار کننده می‌توانند بگویند که حق برای‌ کسی روشن است یا نه.

دیگران راهی برای کشف این حقیقت غیبی ندارند، مگر اعتراف خود انکار کننده یا آگاه شدن از غیب، چنان‌که در مورد پیامبر چنین است، یعنی پیامبر نیز به خودی خود خبر ندارد از این‌که حق برای کسی که آن را انکار می‌کند روشن است یا نه.

بنابراین اگر شواهد تاریخی نشان دهند که در موردی حقی برای پیشنیان ما روشن بوده و آنان آن حق روشن را انکار کرده‌اند، قاعده کلی مذکور در مورد آنان نیز صادق خواهد بود.

ایشان سپس نوشته‌اند: «پذیرش روشن نبودن حق امر چندان دشواری نیست. اما پذیرش روشن بودن حق، بسیار دشوار است. ممکن است سخنی در نفس‌الامر حق باشد، اما برای آن سخن یا مدعای حق، هیچ دلیلی وجود نداشته باشد، یا آدمیان نتوانسته باشند دلایلی بر حق بودن آن مدعا اقامه کنند.»

چنان‌که عرض کردم، روشن بودن حق، امری نسبی است و از فردی به فردی و از حقی به حقی فرق می‌کند و لذا من دلیلی ندارم که بپذیرم که به طور کلی روشن بودن حق دشوارتر از روشن نبودن آن است.

اما با جمله دوم آقای گنجی موافقم. مدعای من نیز همین است، تنها نکته‌ای که در اینجا اضافه می‌کنم این است که، بر خلاف تصور ایشان، منشاء روشنایی همیشه دلیل به معنای خاص کلمه نیست و نمی‌تواند باشد، بلکه گاهی روشن بودن حق به خاطر بداهت آن است.

اما بدیهی بودن یک حق و بی‌نیاز بودن آن از دلیل برای کسی مستلزم بداهت و بی‌نیاز بودن آن از دلیل برای همگان نیست.

انسان موجودی انتخاب‌گر است، اما این‌گونه نیست که انتخاب‌های او فقط بر محیط پیرامون او تأثیر داشته باشد و جنبه‌های عرَضی وجود او را تغییر دهد و هیچ تأثیری در شخصیت او نداشته باشد.

بلکه بر عکس، انسان با انتخاب‌های خود، شخصیت خود را می‌سازد، یعنی از رهگذر انتخاب، استعدادهایی را که در وجود او نهفته است به فعلیت می‌رساند.

انسان استعداد این را دارد که از خود حیوانی بسازد در لباس انسان و یا از خود فرشته‌ای بسازد در لباس انسان. دایره انتخاب انسان آن‌قدر گسترده است که تحول شخصیت او را هم در بر می‌گیرد.

آدمی می‌تواند بین انسان بودن و انسان ماندن یا حیوان بودن و حیوان شدن انتخاب کند. فی‌المثل کسی که زیستن را برای خوردن می‌خواهد با بهائم چه فرقی دارد؟ و کسی که پوستین یوسفان را می‌درد با درندگان چه فرقی دارد؟

اگر انتخاب‌های آدمی در ساحت اندیشه و عمل بر موازین اخلاقی منطبق باشد، او انسان باقی خواهد ماند و در این حالت با انتخاب‌های خود انسانیت خود را شکوفا کرده و به فعلیت رسانده است.

اما اگر در یکی از این دو ساحت موازین اخلاقی را نقض کند، حیوانیت خود را شکوفا خواهد کرد و به فعلیت خواهد رساند. بنابراین، با اقتباس از مولوی می‌توان گفت: ای برادر تو همه انتخابی، یا ای برادر تو همه روشی

پس به ظاهر همه کسانی که لباس انسانیت بر تن دارند انسانند، اما باطناً بعضی از آن‌ها انسان نیستند، بلکه حیوانند. این‌که کسانی از این حقیقت سوء استفاده می‌کنند و پیروان ادیان دیگر را انسان نمی‌دانند نباید موجب شود که ما این حقیقت را انکار کنیم.

خطای آنان این است که معیار نادرستی را برای تفکیک انسان‌های واقعی از انسان‌نمایان به کار می‌برند. معیار درست چنان‌که پیش‌تر گذشت، «دین» نیست، «اخلاق» است، و نیز «مضمونِ» عقیده نیست، «روشِ» انتخاب عقیده است.

آزادی انسان‌ها در انتخاب دین و سبک زندگی، که پیش‌شرط حق انتخاب‌گری است، یک آزادی منفی است؛ معنای این آزادی این است که دیگران حق ندارند دین خود و سبک زندگی خود را بر من تحمیل کنند.

معنای این آزادی این نیست که من در مقام انتخاب عقیده از قید ارزش‌ها و هنجارهای اخلاقی که از انسانیت من سرچشمه می‌گیرد نیز آزادم.

آقای گنجی سپس نوشته‌اند: «به گفته‌ی یکی از فیلسوفان علم، تقریباً تمام نظریات علمی‌ای که پیش از ۱۸۰۰ مطرح شده‌اند، بعداً معلوم شد که از جهتی نادرست بودند. به فلسفه‌های متافیزیکی گذشتگان بنگرید، امروزیان چگونه درباره‌ی آن‌ها داوری می‌کنند؟»

در پاسخ عرض می‌کنم که مقصود این فیلسوف علم این است که حقایقی که برای ما روشن است برای گذشتگان روشن نبوده است. بنده ادعا نکرده‌ام انسانیت انسان در گرو پذیرفتن حقایق مجهول است.

توضیحات بالا نشان می‌دهد که این سخنان به محل نزاع ربطی ندارد. ما درباره حق و باطل در مقام ثبوت سخن نمی‌گوییم، محل نزاع ما حق و باطل در مقام اثبات است.

اگر گذشتگان در پذیرفتن آن نظریه‌های علمی و فلسفی پیرو دلیل بوده‌اند به مقتضای انسانیت خود رفتار کرده‌اند و این کار ذره‌ای با انسانیت انسان منافات ندارد، زیرا دلایلی که در اختیار ما هست در اختیار آنان نبوده است و دلایلی که در اختیار آیندگان خواهد بود در اختیار ما نیست.

اما اگر کسی بگوید من به جای این‌که از دلیل پیروی کنم کورکورانه از آباء و اجداد خودم یا از روحانیان و مفسران رسمی دین پیروی می‌کنم، یا معیار من برای پذیرش یا وازنش نظریه‌ها تمایلات و حب و بغض است، انسانیت خود را زیر پانهاده است.

تشبیه منکران حق به حیوان از منظر اخلاقی

آقای گنجی سپس نوشته‌اند: «درخصوص مدعای ششم، ـ (گزاره ۶: چنان اشخاصی، یعنی انکار کنندگان حق روشن، از نظر اخلاقی و انسان بی‌طرف مدرن، بدترین جنبنده‌ی روی زمین‌اند. بدترین جنبنده خواندن، یا تشبیه این‌گونه افراد به حیوان، «درست و منصفانه و منطبق با موازین اخلاقی است‌) ـ تا آنجا که بنده می‌فهمم، به حیوان تشبیه کردن (الاغ، سگ، خوک، میمون، و...) کسانی که حق آشکار را انکار می‌کنند، «درست و منصفانه و منطبق با موازین اخلاقی» نیست. اما راقم این سطور به روی حقیقت گشوده است.»

جواب: بیایید با آقای گنجی مماشات کنیم و فرض کنیم که قرآن سخن پیامبر است، نه کلام خداوند. معنای سخنان آقای گنجی در قطعه بالا این می‌شود که ایشان درک می‌کنند که این کار منطبق با موازین اخلاقی نیست و لذا از انجام آن خودداری می‌کنند، اما پیامبر یا نمی‌فهمیده که این کار اخلاقی نیست و یا می‌فهمیده ولی از انجام آن خودداری نمی‌کرده است. «این تذهبون؟» و «ما لکم کیف تحکمون؟»

به بیان دیگر، معنای سخن آقای گنجی این است که پیامبر با تشبیه کردن این افراد به الاغ، سگ، خوک و میمون، هم دروغ گفته و هم بی‌انصافی کرده و هم موازین اخلاقی را نقض کرده است.

جناب گنجی که ادعای پیامبری ندارند از ارتکاب چنین کارهای ضد اخلاقی خودداری می‌کنند. سوال من این است که چه دلیلی برای پیامبری و بزرگواری این شخص دارند؟

و چه ارزشی دارد که اثبات کنیم قرآن سخن محمد است؟ محمدی که به نظر شما چنین کارهای ضد اخلاقی را مرتکب شده سخنان او برای ما چه ارزش و اعتباری می‌تواند داشته باشد؟

آقای گنجی سپس نوشته‌اند: «اگر آقای فنایی دلایلی اقامه کنند که خوک و الاغ خواندن انکار کنندگان حق مجاز باشد، «قرآن محمدی» در برابر همان برهان هم خاضع است.»

اولاً قرآن هیچ جا منکران حق را خوک و الاغ نخوانده است. بلکه آنان را به چارپایان تشبیه کرده است. و در مورد کسانی که به تورات عمل نمی‌کنند آنان را به الاغی تشبیه کرده که کتاب‌هایی را بر دوش می‌کشد.

اما این تشبیه یا مَثَل هیچ محذوری ندارد، زیرا نقدی که در اینجا مطرح است نقد از «منظر اخلاقی» است و در نقد اخلاقی، منتقد همواره مفروض می‌گیرد که ۱) یک یا چند اصل عام و تعمیم‌پذیر اخلاقی وجود دارد، و
۲) نسبیت‌گرایی اخلاقی باطل است، و سپس می‌کوشد نشان دهد که ۳) آن اصل یا اصول اخلاقی در موضوع مورد نقد او نقض شده‌اند.

بنابراین، اصل عام اخلاقی که در ورای این آیه نهفته است، یا درس اخلاقی‌ای که از این آیه می‌توان آموخت، این است که پیروان هر دینی اگر به کتاب آسمانی خود عمل نکنند، همچون الاغی می‌مانند که کتاب‌هایی را بر دوش بکشد.

و مسلمانان نیز اگر به قرآن عمل نکنند همین حکم را خواهند داشت. این معنای دقیق ترجمه فرهنگی متن است. وضعیت تاریخی در صدر اسلام به گونه‌ای بوده که این اصل کلی اخلاقی در آن زمان صرفاً بر برخی از حاملان تورات منطبق بوده است. بنابراین، در اینجا نه یهودیت موضوعیت دارد و نه تورات.

ثانیاً ادعای من این نبوده که خوک و الاغ خواندن منکران حق به نحو مطلق مُجاز است. در اینجا جناب گنجی قیود متعددی را که در سخن بنده وجود داشته حذف کرده‌اند.

مدعای من این بوده که ۱) تشبیه یک انسان یا گروهی از انسان‌ها به حیوانی از حیوانات به شرط وجود وجه شبه در او محذور اخلاقی ندارد و فی حد نفسه مستلزم توهین نیست و ۲) این امر از فرهنگی به فرهنگی و از جامعه‌ای به جامعه‌ای فرق می‌کند و ۳) تشبیه کردن کسی که حقی را که برای او روشن است انکار می‌کند به چارپایان اشکال ندارد، خواه آن فرد مرد باشد یا زن و خواه مسلمان باشد یا غیر مسلمان.

تشبیه کردن این فرد به خوک و میمون لغو و بی‌معناست زیرا وجه شبه در او موجود نیست. و چنین تشبیهی در قرآن وجود ندارد.5 ثالثاً اصول اخلاقی به دو دسته‌ی بدیهی و نظری تقسیم می‌شوند. و ما صرفاً حق داریم برای دسته دوم مطالبه‌ی دلیل کنیم.

رابعاً فرض کنید دو نفر بر سر «الف ب است» اختلاف دارند و یکی این گزاره را تأیید و دیگری آن را انکار می‌کند. هم‌چنین فرض کنید «الف ب است» بدیهی نیست. در این صورت مؤونه‌ی برهان بر دوش هر دو طرف نزاع خواهد بود.

بنابراین بنده نیز می‌توانم ادعا کنم اگر آقای گنجی دلایلی اقامه کنند که از نظر اخلاقی روا نیست که انکار کننده‌ای را که حق برای او روشن است، به چارپایان تشبیه کنیم، بنده در برابر آن برهان نیز خاضع هستم.

ضمناً آقای گنجی ناگزیرند به این سوال هم پاسخ دهند که چگونه می‌شود پیامبری چنین کار اخلاقاً ناروایی را مرتکب شود و بازهم پیامبر بماند و ما او را بزرگوار هم بخوانیم.

من در نقد خود نوشته بودم: «به‌علاوه برای این‌که نشان دهیم این تشبیه در متن فرهنگ رایج زمانه متضمن هیچ اهانت و تحقیری نبوده است، کافی است به تشبیهات دیگری که امامان در مورد خودشان به کار برده‌اند استشهاد کنیم. به عنوان مثال، امام علی در خطبه معروف به شقشقیه، سخنان خود در نقد خلفای پیشین را به کفی تشبیه می‌کند که در وقت غلیان احساسات از دهان شتر بیرون می‌زند و می‌فرماید: [ﺷﻘﺸﻘﻴﺔ هدرت ثم قرّت] اما این تشبیه متضمن هیچ اهانت و تحقیری نیست. به عنوان مثالی دیگر، در فرهنگ ایرانی خر سمبل حماقت است، در حالی ‌که در فرهنگ آمریکایی، خر نشانه نجابت و زحمت‌کشی و خدمت به خلق است، تا آنجا که حزب دمکرات آمریکا تصویر آن را به عنوان آرم حزب انتخاب کرده است. اگر بخواهیم به سبک و سیاق گنجی استدلال کنیم، باید بگوییم که پیروی از گفتمان متون مقدس در حیوان خواندن دگراندیشان بدین‌جا ختم می‌شود که حزب دمکرات آمریکا اعضای خود را خر می‌خواند.»

آقای گنجی پس از نقل این قطعه نوشته‌اند: «از رایج بودن حیوان خواندن دیگری در صدر اسلام، نمی‌توان نتیجه گرفت که این امر «اهانت و تحقیر» به شمار نمی‌رفته است. آیا وقتی پیامبر گرامی اسلام یا امام علی مخالفان و منکران را حیوان می‌خواندند، قصدشان تعریف از آنان بود یا تحقیر و اهانت به آنان؟»

سوالی که در اینجا می‌توان طرح کرد این است که آقای گنجی چه دلیلی به سود این حصر منطقی (یا این یا آن) دارند؟ چه دلیلی به سود این مدعا در دست است که تشبیه انسانی به حیوانی یا برای تعریف از او و یا برای توهین به اوست؟

مدعای من این بوده است که نمونه‌های مخالف و ناقض نشان می‌دهند که غرض از تشبیه و تمثیل انسان به حیوانی از حیوانات همواره توهین و تحقیر نیست. این تشبیه و تمثیل را برای مقاصد بسیار متنوعی می‌توان به کار برد و توهین و تحقیر صرفاً یکی از آن‌هاست.

و لذا ادعای این‌که تشبیه یا تمثیل انسان به حیوان در مورد خاصی به قصد توهین صورت گرفته است، نیازمند دلیل جداگانه‌ای است و از صرف تشبیه یا تمثیل نمی‌توان نتیجه گرفت که این تشبیه یا تمثیل به قصد توهین صورت گرفته است.

زیرا چنین دلیلی اعم از مدعاست. در نوشتار قبلی انواع فعل گفتاری را که با تشبیه و تمثیل می‌توان انجام داد از یکدیگر تفکیک کردم و توضیحاتی که در آن بحث آوردم کفایت می‌کند.

ایشان سپس پرسیده‌اند: «آیا در صدر اسلام وقتی به کسی گفته می‌شد تو مثل الاغ هستی، منظورشان چون آمریکاییان امروز این بود که تو نجیب، زحمت‌کش و در خدمت مردم هستی؟»

جواب من این است: آقای گنجی چه دلیلی برای تأیید این ادعا دارند که در صدر اسلام وقتی به کسی گفته می‌شد تو مثل الاغ هستی، منظورشان مثل ایرانیان امروز این بود که تو احمق و بی‌شعور هستی؟

ایشان سپس پرسیده‌اند: «اگر حیوان خواندن دیگری اهانت به شمار نمی‌آمده است، چرا فقط مشرکان، یهودیان و مسیحیان به خوک، الاغ، سگ و غیره تشبیه شده‌اند؟ چرا یک مورد هم در قرآن پیدا نمی‌شود که براساس آن مومنان به این نوع حیوانات تشبیه شده باشند؟»

سوال در خور تأملی است. جواب من به این سوال این است که اولاً برای این‌که وجه شبه در آنان موجود نبوده است وگرنه در جایی که وجه شبه موجود باشد، آن تمثیل یا تشبیه شامل حال اینان نیز می‌شود.

به نظر مولوی و دکتر سروش، قرآن پیامبر را به زنبور عسل تشبیه کرده است و زنبور نوعی حیوان است. هم‌چنین قرآن کسانی را که به تورات عمل نمی‌کنند به الاغ‌هایی تشبیه می‌کند که کتاب‌هایی را حمل می‌کنند و این تشبیه شامل حال مسلمانانی که به قرآن عمل نمی‌کنند نیز می‌شود.

ثانیاً برای این‌که مؤمنان در برابر یهودیان و مسیحیان قرار نمی‌گیرند. یهودیان و مسیحیانی که نبوت پیامبر و حقانیت قرآن را انکار نمی‌کرده‌اند مؤمن بوده‌اند و قرآن به عنوان مؤمن از آنان یاد می‌کند.

حضرت عیسی مسیحی و حضرت موسی یهودی بوده‌اند و در قرآن با تکریم و تجلیل بسیار از آنان یادشده و تشبیهات یادشده نیز شامل حال اینان نمی‌شود.

آقای گنجی در مقاله خود، حدیثی را از امام صادق نقل کرده بودند و ادعا کرده بودند که امام صادق در این حدیث شیعیان را گوسفند خوانده‌اند. بنده در نقد این ادعا نوشته بودم:

«این مَثَل در فرهنگ جامعه دامداری متضمن هیچ تحقیر و اهانتی نیست... امام صادق گفته است: مسلمان بدون امام اگر بمیرد هم ‌ردیف کفار و منافقان است. چنان‌که پیداست در اینجا نیز سخنی از استحقاق مرگ و مباح بودن خون نیست، هرچند بتوان ادعا کرد که هم ‌ردیف بودن با کفار و منافقان به معنای برخورداری از مجازاتی شبیه مجازات آنان پس از مرگ است.»

آقای گنجی در جواب نوشته‌اند: «اسلام یک، مجازات‌های دنیوی را در برابر مجازات‌های اخروی بسیار ناچیز قلمداد می‌کند. اگر این باور تشیع غالی درست باشد که مسلمان بی‌امام، مجازات اخروی‌اش همانند مجازات کفار و منافقان هست، وای به حال اهل تسنن، شیعیان غیر دوازده امامی و شیعیانی که وجود امام زمان را منکرند. همه‌ی آنان گرفتار آتش ابدی جهنم هستند. تا آن حدی که من می‌فهمم، آقای فنایی به جای این‌که صدور حدیث را منکر شود، یا بگوید حدیث مذکور صحیح است، اما این اجتهاد یکی از علمای ابرار (امام صادق) است، و این نظر لزوماً نظر درستی نیست، کار را خراب‌تر کرده و گفته‌اند: مجازات اخروی تمام مسلمان‌های بی‌امام، همان مجازات کافران است.»

جناب گنجی ادعا کرده بودند که در اسلام یک و اسلام دو دگراندیشان، دگرباشان و متفاوتان ابتدا حیوان خوانده شده‌اند و بعد خون آنان مباح اعلام شده است و این نشان می‌دهد که قرآن سخن محمد است نه سخن خدا و برای تأیید این ادعا شواهدی از قرآن ذکر کرده بودند و سپس به سراغ احادیث رفته و گفته بودند وقتی این باب باز شد، مسلمانان نیز به تبعیت از گفتمان پیامبر دیگری را حیوان خواندند.

ایشان نوشته بودند: «اینک نوبت آن است که شیعیان توسط امامشان گوسفند خوانده شوند» و حدیث منقول از امام صادق را به عنوان شاهد مدعای خود مطرح کرده بودند.

من نشان دادم که برداشت ایشان از این حدیث درست نیست؛ و این حدیث، به فرض اصالت، مدعای ایشان را تأیید نمی‌کند. این چه ربطی به درستی و نادرستی سند این حدیث دارد؟

من نفیاً و اثباتاً سخنی درباره اصالت این حدیث نگفته‌ام. نقد من این بوده که حتی اگر اعتبار سند این حدیث را بپذیریم، بازهم مضمون این حدیث هیچ دلالتی بر مدعای آقای گنجی ندارد.


پاورقی‌ها

۱. در اين مورد بنگريد به:
Audi, R. (2008) “Belief, faith, and acceptance,” International Journal for Philosophy of Religion, 63, 1-3, pp. 87-102.

۲. «إِنَّ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللّهِ لاَ يَهْدِيهِمُ اللّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ. إِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَأُوْلـئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ. مَن كَفَرَ بِاللّهِ مِن بَعْدِ إيمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِيمَانِ وَلَـكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ» (سوره نحل: آيات 104-106).

۳. تعبير دروغ را در اينجا بدون قيد به کار برده‌ام، چون به تناسب مقام، در مورد دروغ خاصي سخن می‌گوييم که از منظر اخلاقي نارواست. هر دروغی اخلاقاً ناروا نيست، يعني زشتی اخلاقی دروغ گفتن از اصول مطلق و استثناءناپذير اخلاقی نيست، بلکه استثنائاتی دارد، اما استثنائات آن همه اخلاقی‌اند. تفصيل اين بحث فراتر از ظرفيت اين مقاله است. اين نکته را خاطر نشان کردم که آقای گنجي اشکال نکنند که صرف دروغ گفتن با پيامبری منافات ندارد. مقصود من اين است که دروغ گفتن در اين مورد خاص با پيامبری منافات دارد.

۴. Procedural rationality

۵. البته در قرآن آمده که گروهی از يهودياني که سال‌ها پيش از ظهور اسلام می‌زيسته‌اند به خاطر رفتار زشتي که مرتکب مي‌شده‌اند به خوک و ميمون تبديل شده‌اند. در بخش قبلی اين پاسخ مفاد آن آيات را بررسی کرديم و نيازي به تکرار آن بحث‌ها در اينجا نيست. در اينجا اين نکته را اضافه می‌کنم که آيات مربوط به اين گروه از يهوديان هيج ارتباطي با نزاع پيامبر با يهوديان معاصر ايشان ندارد.

Share/Save/Bookmark

در همین زمینه:
قرآن محمدی یا قرآن گنجی؟
دین یا جنگل حیوانات؟
دیالوگ قرآن با کافران: توهین یا تبیین؟
پاسخ به نقد آقای فنایی - بخش نخست
پاسخ به نقد آقای فنایی - بخش دوم
نقد دکتر ابوالقاسم فنايی بر اکبر گنجی
پاسخ به آقای گنجی ـ بخش چهارم

نظرهای خوانندگان

جناب فنایی در این نقد خوب و در ابتدای اون عقب گردی محسوس داشتند
و درواقع دچار بازی با کلمات شدند و شاید این مورد رو از وگتنشتاین وام گرفتند!
معنای باور و دانستن و غیره...!


جناب فنایی در مواردی دچار اشتباه و مصادره به مطلوب هم شده اند
اگر گنجی از قران می آورد چون قرآن برای شما حکم الهی دارد و طبیعتا از منبع مورد قبول شما برای رد حرف شما آوردن کاری بسیار منطقی و اصولا یکی از شرایط بحث است
حال شما دقیقا به همین نکته ایراد می گیرید که چرا گنجی از قرآن میاورد؟
جناب فنایی همانند بحث در وجود خدا
اگر کسی بگوید خدا هست نیاز به اثبات دارد
اما خدا نیست لزوما اثبات نمی خواهد مثلا با مثال نقض نشان میدهیم خدا نیست

گنجی رد مدعا می کند و برایش مثال نقض به وفور نشان میدهد
شما مدعا می کنید لزوما باید اثبات هم ارائه کنید

جناب فنایی
تمام حرف گنجی این است که:
قرآن تحت تاثیر شرایط زمان خود بوده است
و اگر پیامبر دیگران را الاغ خوانده است ایرادی بر او نیست چون کلام زمانه این را می پذیرفته است
و تا اینجا هیچ مشکلی نیست
اما وقتی گفته می شود قران کلام خداست مشکل آغاز می شود
چون خداوند نمی توانسته موردی را که برای همه زمانهاست به سبک خر و الاغ بیان کند
درست است که زمان پیامبر وحشی بودند
اما در صورت داعیه یک کتاب برای همه زمانها ، آیا نمیشد که در همین کتاب (با توجه به پیشرفت و تمدن بشر و بد شدن این داعیه و اینکه خدا میدانسته بشر متمدن خواهد شد) دیگر تشبیه به الاغ نکند؟

شما ناخواسته به تدبیر گنجی تن دادید و مدعای او مبنی بر کلام محمد بودن را به نوعی تایید هم کردید!

کاش استدلالتان آنقدر کوبنده بود که می توانستم با آن باورهایی که گنجی به من اهدا کرد رو نقض کنم
من با همین عقل ناقص و علم کمم می توانم بعضی موراد گفته گنجی رو رد کنم
اما اونها مدعای فرعی بودند
و تصورم این بود که شخصی مانند شما استدلالش قوی تر باشد
اما هرچه از بحث می گذرد موضع شما نرم تر و یک عقب نشینی در شما مشاهده می شود

آن بحث و آن نقد اول شما کجا و این نقد و بحث شما کجا!

-- م.م ، Jan 4, 2009

و اما ماجرای خوک و بوزینه جناب گنجی:

علاوه بر سایر دوستان، نگارنده حداقل ده بار برای این سلسه نوشته های آقای گنجی کامنت گداشتم که بر مبنای تک جمله هیچ کتابی منجمله قرآن نمی توان نتیجه گیری کرد. حال ببینید آقای گنجی با این روش غلط چه دسته گلی با آب می دهد:

(1)
همانظور که در کامنت دیگری یادآوری گردید، سوره مائده آیات 45 و 46و 47و 48 و 49 می گوید:

الف) یهودیان باید احکام تورات را اجرا کنند.
ب) مسیحیان باید احکام انجیل را اجرا کنند.
ج) مسلمان باید احکام قرآن را اجرا کنند.
د) خدا برای هر قومی شرعیت و راهی را قرار داده است.
ه) خداوند همه شما را یک امت واحد نکرده تا در کارهای خیر رقابت کنید (بر هم سبقت بگیرید).
و) تو (حضرت محمد) بین قوم خودت به آنچه به تو فرستاده شده حکم کن.

(2)
بعد در آیه های 57 ، 58، 59 ، 60 ادامه می دهد:
- ای ایمان آورندگان (بت پرستان دیروز) با آن هایی که دین شما را مسخره می کنند دوستی نکنید
- آن ها وقتی شما ندای نماز سر می دهید شما را مسخره می کنند
- به آن اهل کتاب بگو مگر نه این که ما را سرزنش می کنید بخاطر این که به خدا و آن چه برای ما فرستاده و به "آنچه قبلا فرستاده" ایمان داریم
- بگو آيا شما را به بدتر از اين كيفر در پيشگاه خدا خبر دهم همانان كه خدا لعنتشان كرده و بر آنان خشم گرفته و از آنان بوزينگان و خوكان پديد آورده...

خب ببینید این ها که تازه ایمان آورده اند به پیروان سایر پیامبران که در همسایگی زندگی میکرده اند می گویند مگر ما به چیزی غیر از آنچه ایمان دارید، ایمان داریم. چرا نماز خواندن ما را به بازی گرفته مسخره می کنید. پیش تر هم که گفته شما به دینتان ما هم به دینتان. خداوکیلی از این بهتر می توان برای مسخره کنندگان دلیل آورد. بعد هم هشدار می دهد که با کارهای توهین آمیزتان کاری نکنید که مثل آن هایی شوید که مورد خشم خدا قرار گرفته و به بوزینه و خوک تبدیل شدند.( مثل پدری که به فرزند خودش هشدار می دهد الان گوش های تو را به گوش های خودم چهار تا می کنم

آقای گنجی جدا از شما خواهش می کنم همزمان که دارید با صدای بلند فکر می کنید، چند جمله این طرف آن طرف متن را هم بخوانید.

-- آرش ، Jan 4, 2009

آرش جان

شما هم به خودتان كمي لطف كنيد و براي يافتن حقيقت سعي كنيد دلبستگي ها و نوستالژي ها و تعصب ها را كنار بگذاريد، كمي اين طرف آن طرف متن كتاب مقدستان را هم بخوانيد. ديگر آيه هاي آن را و ديگر موارد حيوان خواندن و نفرين كردن و غير از اسلام همه را باطل دانستن ها را و غير مسلمانان را بي حق و حقوق و در حد برده و "كنيز" به شمار آوردن ها را ببينيد لطفن.

چشم ها را بايد شست. از اين همه لجن كه در طول تاريخ بر سر و ذهن ما تلنبار شده است بايد برون آمد. بايد شجاعت داشت و از زير خاكستر و خرابه ها خود را بيرون كشيد و به دنياي پيشرفته و فلسفه نوين و راه هاي تازه سلام كرد. جور ديگر بايد ديد.

سعي كنيد با بغض حرف نزنيد. اگر توانستيد كه به آرامي و حوصله همانند شاگردي كه براي يادگيري گوش جان به سخن ديگري مي دهد، به همان آرامي و دقت حرف هاي گنجي و يا اقبال لاهوري يا دكتر سروش يا مجتهد شبستري را خوانديد، بدانيد كه داريد بي تعصب به محك انديشه هاي تازه مي پردازيد و قدم در راه كشف حقيقت گذارده ايد. (كه حقيقت و دانايي از هر دين و مكتب و كتابي بالاتر است و همه كتاب ها براي فهم آن آمده اند)

اگر اينقدر حوصله نمي كنيد بياييد و فقط 50 صفحه از تاريخ طبري را كه مربوط به 23 سال پيامبري محمد است و در آن شان نزول و تاريخچه صدور چند آيه و برخي رخدادها و كنش و واكنش هاي محمد ذكر شده است را بخوانيد. اين كتاب از معتبرترين كتاب هاي تاريخي مسلمانان است و آنچه شما در كتاب هاي درسي درباره آن زمان مي خوانيد معتبرترين منبعش همين كتاب است. و به صورت داستاني گفته شده است و خالي از تكلف است. با كمي دقت و حوصله بخوانيد.
رستگار شويد.

-- كاوه ، Jan 5, 2009

فنایی: مدعای من این است کسانی که در قرآن کافر خوانده شده‌اند، «می‌دانستند» که قرآن سخن خداست و پیامبر پیامبر خدا است، اما به حقانیت قرآن و پیامبر اعتراف نمی‌کردند، یعنی آن را انکار می‌کردند.
فنایی: به فرض که گذشتگان ما حق را انکار کرده باشند، ما علم غیب نداریم که حق برای آنان روشن بوده است. فقط خدا که عالم به غیب است و خود انکار کننده می‌توانند بگویند که حق برای‌ کسی روشن است یا نه.
نظر: رای اقای فنایی در جمله دوم معقول و پذیرفتنی است که البته نفی سخن اول ایشان میکند. اقای فنایی احتمالا در جواب خواهند گفت که پیامبراز اگاهیهای ویژه برخوردار بوده است و.......، که البته پاسخ ایشان نهایتا مستلزم مغالطه و دور خواهد بود. و حتا با پذیرش علم ویژه محمد، تمام ایاتی که در مورد کافران است از درجه اعتبار ساقط میشود چرا که فقط محمد صاحب اگاهی ویژه بوده و بودن حکم بیفایده در متن خودش معضل دیگری است. امان از این اقای فنایی که ما را هم درگیر بحثهای بیفایده و بیحاصل کرده.......
------------------------------
فنایی: ضمناً آقای گنجی ناگزیرند به این سوال هم پاسخ دهند که چگونه می‌شود پیامبری کار اخلاقاً ناروایی را مرتکب شود و بازهم پیامبر بماند و ما او را بزرگوار هم بخوانیم.
نظر: اولا بزرگواری و دیگر خصایل بشری مقول به تشکیک است و دوما ما انسان معصوم نداریم و تمام انسانها کم یا بیش از خطاهای معرفتشناختی( اعم از نظام باورها و نظام ارزشها) و نقائص شخصیتی و ...... بری و مصون نیستند . و مگر سوره عبس گواه نیست که محمد به پیرمرد نابینا بی اعتنایی کرد، و سوره عبس تجلی وجدان معذب ان بزرگوار و اعتراف به این خطاست. و اما نفس سوال شما را از لحاظ ربط به محل نزاع بیربط میدانم . قصد نیت خوانی ندارم، ولی جنس سوالتان از جنس سوالهای کیهانی است و به دیده بسی شبیه به سوالات دادگاه ویژه روحانیت میماند. خلاصه، سوال مذکور فاقد ارزش معرفتشناختی و بیربط به محل نزاع بنظر میرسد.
------------------------------
ضمنا خوب است اقای فنایی به کامنتها توجهکی بکنند. مثلا اقایی محمود نام نوشته بود :« آقاجان ! اصلا فرض كنيم كه بنده ميدانم اسلام برحق ترين دين عالم است اما دوست ندارم زير علمش سينه بزنم . نظر آقاي فنائي اين است كه در اين صورت اطلاق كلمه كافر به بنده صدق ميكند . آقاجان مگر دين زوركي هم ميشود . بنده نميخواهم مسلمان باشم . كدام منطقي به شما اجازه ميدهد كه مرا كافر بدانيد و از من جزيه بگيريد ؟» نمیدانم ایا جایی برای توجیه باقی میماند ؟ شاید بماند.......از قدیم گفته اند دیوار حاشا بلند است .

-- منوچهر ، Jan 5, 2009

جناب فنایی:
اینجاست که دچار بازی با کلمات می شوید و خودتان را به دام می اندازید:
"... وظیفه معرفت‌شناسانه و اخلاقی این شخص ایجاب می‌کند که به گزاره «خدا نیست» ایمان بیاورد و گزاره «خدا هست» را انکار کند. منطقاً محال نیست که گزاره «خدا هست» واقعاً صادق باشد، اما دلایلی که در اختیار شخص خاصی هست او را به این نتیجه برساند که این گزاره کاذب است و گزاره «خدا نیست» صادق است.

چنین شخصی از نظر عقلی مستحق پاداش و تشویق و تحسین است و اگر خدا او را عذاب کند به او ظلم کرده است. بلکه بالاتر از این خداوند باید به او پاداش دهد، زیرا این شخص به وظیفه خود عمل کرده و به عللی که خارج از کنترل و اختیار او بوده، به خطا رفته است.

این شخص به معنای عام کلمه مسلمان است، زیرا در برابر حق تسلیم است، هرچند به معنای خاص کلمه مسلمان نباشد".

1. پس حالا ادعا می کنید می توانیم مسلمانی داشته باشیم که حتی به خدا هم ایمان ندارد!

2. مگر نگفته بودید کفر در برابر ایمان است و نه اسلام؟ پس چرا حالا کفر را دوباره در برابر اسلام قرار دادید؟ به گمانم اگر وفادار به تعاریف خودتان هستید، در پاراگراف آخری که از شما نقل کرده ام باید به جای مسلمان مومن بگذارید. به این ترتیب شما مدعی هستید که مومن مسلمانی را می توان تصور کرد که حتی به خدا هم ایمان ندارد!
انصاف دهید! آیا این است تعریف مومن؟ آیا این است تعریف مسلمان؟

-- شیوا ، Jan 5, 2009

با تشکر از منوچهر عزیز،
به گمانم ایشان فرموده که اگر تعریف فنایی را از کافر قبول کنیم، از آنجا که فقط خدا (و احتمالا پیامبر) از ضمیر افراد آگاه است، امروزه دیگر نمی توانیم شخصی را کافر بنامیم. بنابر این مطلب، چندین نتیجه جالب می توان گرفت. مثلا:

1. تمامی آیات مربوط به کافران پس از پیامبر بلا استفاده اند.
2. آقای فنایی باید مشخص کنند که چرا خداوند این همه حکم بیهوده برای آیندگان در کتابش آورده.
3. پس از رحلت رسول اسلام تمامی جنگ های مسلمانان با غیر مسلمانان باطل است و به حد غارت، جنایت و کشور گشایی تنزل می کند و مورد تایید خداوند نبوده است. از آنجا که کافر بودن کنیزان مشخص نبوده است، نکاح با آنان باطل بوده و...
4. از آنجا که جوهر اصلی اسلام تسلیم در برابر حق است (طبق فرمایشات فنایی) و از آنجا که از ضمیر کسی آگاه نیستیم، همه ابنای بشر را باید مسلمان فرض کنیم مگر آن که خلافش ثابت شود (که عقلا راهی برایش نیست). به این ترتیب پس از پیامبر اسلام تعایف کافر، مسلمان و حتی مومن دیگر کاربردی ندارند.

-- شیوا ، Jan 5, 2009

درود، بزرگ ترین حسن سری مقالات قرآن محمدی در ابن بود که برخی از کسانی که در میان دوستداران معرفت به روشنفکر دینی معروف بودند و به ظن خود قصد پاک نمودن دین از غبار جهل و خرافات تاریخی را داشتند هویت واقعی و ایمانی خویش را اشکار نمودند. ابتدا مهاجرانی، کدیور و امروزه اقای فنایی. به این جمله توجه فرمایید " فقط خدا عالم به غیب است" در کامنت پیشین خویش مدعی شده بودم تمام مقالات اقای فنایی در مباحث منطقی نمونه کامل از مغالطه "مصادره به مطلوب" است. جمله ذکر شده مثبت مدعای من است اقای فنایی در تمام مباحث خویش کلام الله بودن قران و عصمت پیامبر را مفروض گرفته اند و با این مقدمه ایمانی نتیجه گیرمطلوب خویش را اثبات شده فرض می گیرند و به این نکته نمی اندیشند که ازهمان ابتدا اقای گنجی مقالات فران محمدی را در برابر مدعیان عقلانی بودن گزارهای قران قرار داده بودند نه در برابر بارورمندان به صدق ایمانی کلام الله بودن قران. به همین علت ایشان در عوض پاسخ گویی به پرسش اصلی این مقالات به نقد مثال های مطرح شده در متن می پردازند غافل از این که تمام کوشش انجام گرفته (حتا در فرض صدق مدعای ایشان) مترادف با مغالطه "مناقشه در مثل" است و هیچ گونه بار ارزشی در نقض ادعای اصلی متن قرآن محمدی ندارد. اما درباره نقد ایشان چند نکته لازم به بیان است، تمام متن ایشان نوعی سفسته و بازی با کلمات است یه طورمثال تعریف ایشان از ایمان عبارت است پذیرفتن حقی که حقانیت ان روشن است! حال ایشان از کجا به این تعریف رسیده اند بماند، اما بهتر بودن در تعریف جای چند کلمه را خالی می گذاشتند و آن را این گونه پر می نمودند، پذیرفتن حقی که حقانیت ان بدون هیچ دلیل روشنی روشن است. این گونه مسائل در متن فراوان است مثلا در بخشی با همان باور ایمانی مدعی می شوند که کافران کاملا با علم بر حقانیت اسلام کافر بوده اند و در عوض اثبات مددل این ادعا از گنجی می خواهند او ادعای خویش را ثابت نماید (مغالطه انتقال بار اثبات). حتما ایشان سخن ابوالحکم (که پیامبر او را ملقب به ابو جهل فرمود) را با این مضمون شنیده اند که ما با بنی هاشم بر سر قدرت جدال داشتیم تا امروزکه یکی از ایشان می گوید که از اسمان پیغام اورده است. یا پرسش هایی که مخالفان پیامبر بودن محمد از او درباره روح ، هلال ماه و ... می پرسیدند تا اثبات زمینی بودن دین مدعایی ایشان را نمایند. اما حتما با ضرس قاطع مدعی میشوند که اینان به حقیقت واقف بودن زیرا قران می فرماید!. در مکانی دیگر ایشان تعریفی از خدا و پیغمبر می دهند که باز مصداق بارز مصادره به مطلوب است یعنی ایشان ابتدا خدای شخصی و سخن گو و پیام رسان او را فرض می گیرد و حال مدعی می شود که برخی از ویژه گی ها با تعریف مورد نظر ایشان از خدا و پیامبر نمی خواند! در پارگرافی دیگر گنجی را مورد نقد قرار می دهد که چرا ازمتن برای اثبات نظراتش بهره می گیرد و متوجه نکته به این سادگی نمی شوند که او از متن برای مومنان به متن شاهد می اورد کسانی که معتقد به اسمانی بودن متن می باشند که امریست مسبوق به سابقه و مورد تایید اکثر محققین. در جمله دیگر در جواب گنجی که پرسیده است چرا عمل غیر اخلاقی را از خدا می پذیرید؟، می پرسند چرا شما کلام غیر اخلاقی را از پیغمبر می پذیرید؟ غافل از این مسئله که گنجی هیچ کجا این عمل را نپذیرفته تنها از این نکته برای محمدی بودن قران سود برده است که پیامبر می تواند به زبان قوم خویش سخن گوید ولی خدای خیر محض نمی تواند این گونه عمل نماید، گو این که اقای گنجی بر خلاف شما به عصمت پیامبر باور ایمانی ندارد. در موردی دیگر شما با چه منطقی بر این باور خود اصرار می ورزید که انسانی که حق را انکار نماید (حتا با اشکار بودن حق برای او) می توان حیوان نامید ان هم با تعریفی که خود از هویت انسانی می دهید. من می پرسم ایا صحیح . اخلاقیست است که ابتدا من مدعی شوم که تفاوت انسان با حیوان در این است که انسان با عقل به صدق یک گزاره می رسد و حیوان قادر به این عمل نیست و اعمال او فطریست و بعد نتیجه بگیرم چون شما بدون عقلانیت و تنها بر اساس فطرت و ایمان به باور دبنی رسیده اید حال من حق دارم شما را حیوان بنامم! چه کسی چنین حقی به ما می دهد؟ چون تعریف ما از هویت انسانی اینگونه است! این مسئله را هم در نظر نگاه دارید که گاهی نه انکارحق اشکار که که ایمان است که باعث خاموشی عقل و وجدان می شود (مانند بنیاد گرایی اسلامی). شما بهتر است پاسخ گویید که باور نداشتن به یک گزاره اعتقادی چگونه باعث ماهیت حیوانی انسان می شود؟ زمانی که می بینیم کافری با رد یک گزاره اعتقادی هنوز یه اعمال انسانی ادامه می دهد و مسلمانی که هنوز با باو اعتقادی دست به اعمال غیر اخلاقی می زند( مقایسه فرمایید حاتم طایی را با مومنانی که بعد ها دختر او را به کنیزی گرفتند). با این تذکر که هیچ عمل غیراخلاقی از انسان نمی تواند مجوز توهین ما به او شود زیرا کسانی که مدعی مراعات اخلاق انسانی هستند نمی توانند با معیار غیر اخلاقی عمل نمایند (حتا تشبیه با ذکر وجه شبه). سوال دیگر که در متن شما بی پاسخ می ماند این است که چه کسی به شما این مجوز را می دهد که انکار حقانیت خدایی که شما می پرستید (حتا با شواهد اشکار) انسان را مبدل به حیوان می نماید؟ انسان میتواند به دلایل غیر معرفتی خدای شما را انکار نماید و انسان باقی بماند در بالاترین حالت ما او را انسان عیر اخلاقی یا غیر معرفتی می دانیم ( نقش عوامل روان شناختی نا اگاهانه زا در رد معرفت اشکار نباید نادیده گرفت). هر چند با مفروض گرفتن عدم نسبیت اخلاق در نزد شما هم مسئله دارم اما همه مشکل شما را در همین بخش هم معطوف به نگاه ایمانی شمابه متن و عصمت پیامبر می دانم. به قولی شما به جای استدلال، دلیل تراشی می فرمایید و تمام گزاره ها را به نفع گزاره های ایمانی مفروض گرفته مصادره می نمایید. با گذشتن از ناتوانی شما از پاسخ به پرسش گنجی باید به این امر بدیهی توجه کرد که در تشبیه باید توجه نمود که ما اصطلاحا چه را به چه تشبیه می کنیم، تشبیه ما مثبت است یا منفی، انچه مهم است ویژه گی ان نشبیه است که چه به ذهن متبادر می کند به طور مثال، چشم دو معشوق ممکن است به چشم اهو و چشم روباه تشبیه شود هر دو به چشم حیوان تشبیه شده اند اما یکی از باب معصویت و دیگری درباب حیله گریست، یکی بار ارزشی مثبت یکی بار ارزشی منفی، به همین سادگی. بدرود.

-- سید علی طباطبائی ، Jan 5, 2009

کاوه گرامی

کدامین بغض؟ اینجا "محدوده" بحث ما قرآن است. این هم آیات قرآن. چرا آقای گنجی این آیات را ندیده است؟ من که نه تفسیر کردم. نه از تاریخ حرف زدم. نه از فلسفه و علم. کارکرد نوشته های آقای گنجی که میگوید: گ"نقد دین نقد قدرت" درست در جهت تثبیت قدرت است؟ چرا که قدرت از این آیات فراری است. همین الان هم جناح هایی ار قدرت پیروان سایر پیامبران را "نجس" می دانند!

-- آرش ، Jan 5, 2009

اقاي فنايي بعد از كلي بازي با كلمات فرموده اند كه :
( پیامبر نیز به خودی خود خبر ندارد از این‌که حق برای کسی که آن را انکار می‌کند روشن است یا نه).
خيلي جالبه پس اين همه بحث برسركيه . اگر اين كافران معلوم نيستند وكسي انها رو نميشناسه.پس اين حيوان خواندنها وخون مباح كردنها به چه علت و براي كي در قران امده؟

-- بدون نام ، Jan 5, 2009

چند نکته راجع به این مقاله:
جناب فنایی نوشته اند: "ایمان آوردن یعنی پذیرفتن حقی که حقانیت آن برای پذیرنده روشن است، و کفر ورزیدن یعنی انکار کردنِ چنین حقی، نه انکار کردن حقی که حقانیت آن برای دیگری روشن است. (روشن بودن یک حقیقت نیز از دو طریق حاصل می‌شود: یا از طریق شهود (تجربه) و یا از طریق شاهد (دلیل و گواهی)."
علم به "روشن بودن حق نزد کافران" از کجا حاصل شده است؟ اگر درست فهمیده باشم، "شهود (تجربه) و شاهد (دلیل و گواهی)" را بعنوان ابزار "روشن شدن حقیقت نزد شخص" معرفی نموده اند؛ سؤال: آیا کسی می تواند در جریان شهود و تجربه و تفکر دیگری، قرار گیرد؟ شاهد یا دلیل حقانیت "نبوت محمد" یا "دریافت وحی" یا "صدق گزاره های مندرج در قرآن" چیست؟ اصولاً "معتقدات و ما فی الضمیر افراد" قابل تعیین و اندازه گیری هست؟ اگر پاسخ این باشد که آن چه در ضمیر انسان ها می گذرد، برای خدا آشکار است، باید ابتدا "کلام الله بودن قرآن" را اثبات نمود تا معلوم شود که پیامبر، توسط خداوند از لجاج و عناد کفار مطلع می شده است (و البته طبق مدعای جناب گنجی، تاکنون سخنگویی "الله" مدلل نشده است). سؤالی دیگر: چگونه می توان متصور شد که یک انسان عادی و متعادل، با وجود علم به "سوزانندگی آتش" یا "غرق کنندگی آب" یا "کشندگی سقوط از ارتفاع"، باز هم خود را بی محابا در معرض این خطرات قرار دهد؟ چگونه می توان فردی عاقل - و نه مجنون - را تصور کرد که حقانیت یک دین و عواقب کفر به آن (یعنی خلود در آتش جهنم و عذاب های متعاقب آن) را به عینه مشاهده و درک کرده باشد و در عین حال بعلت لجاجت یا منافع دنیایی، از تبعیت آن دین، سر باز زند؟ اگر هم شخصی مرتکب اینها شود، دلیل آن هر چه که باشد، بنظر "اعراض از پذیرفتن حق به علت کبر و نخوت"، "تأمین منافع مادی"، "تمایلات نفسانی" و قس علی هذا نخواهد بود.
نوشته اند: "اثبات این‌که مخالفان و منکران پیامبر به خاطر روشن نبودن حقانیت پیامبر او را انکار می‌کرده‌اند، متکی بر کدام شواهد و قرائن برون متنی است؟"
هیچ شاهد برون متنی موجود نیست (به همان دلیل که ذهنیت واقعی افراد، قابل واکاوی و بازخوانی نیست). اما از اینکه دلیلی بر "روشن نبودن حقانیت پیامبر نزد منکران" وجود ندارد، منطقاً نمی توان "روشن بودن حقانیت پیامبر نزد منکران" را نتیجه گرفت. اثبات گزاره اخیر، نیاز به دلیل علیحده دارد.
نوشته اند: "کدام شواهد برون متنی به سود این ادعا وجود دارد که مخالفان پیامبر ایشان را ساحر، شاعر، مجنون و دروغ‌گو می‌خواندند و پیامبر نیز متقابلاً آنان را حسود، مغرض و حیوان می‌خواند؟"
ادعای کافران مزبور مبنی بر ساحر، شاعر، مجنون و دروغ‌گو بودن پیامبر نیز بلادلیل و ناپذیرفتنی است.
نوشته اند: "اما شاهد «برون متنی» بنده برای «الف ب است» عبارت است از تحلیل زبانی معنای واژه کافر و مشتقات آن و احکام عقل و وجدان." و در جایی دیگر: "کافر به معنای قرآنی کلمه، که همان معنای عرفی این واژه در صدر اسلام و وقت نزول قرآن است، کسی است که حقی را که حقانیتش برای خود او روشن است می‌پوشاند."
بنظر این استدلال نیز کارساز نباشد. زیرا به صرف اینکه پیامبر، واژه کافر را در معنای عرفی آن بکار برده، دلیلی بر صادق بودن مدعایش نخواهد شد. منطقاً قابل تصور است که پیامبر گمان می کرده منکرانش، قصد پوشاندن حقیقتی معلوم را داشته اند. جهت مدلل کردن گزاره "روشن بودن حقانیت پیامبر نزد منکران" بوسیله دلایل برون متنی، لازم است دلیل مربوطه، خارج از چارچوب قرآن یا استنباط های شخصی پیامبر باشد.
نوشته اند: "آقای گنجی به استناد کدام مبانی معرفت‌شناسانه دلیل موجه را به شواهد «برون متنی» منحصر می‌کنند؟ آقای گنجی مسلمان‌اند و بنده نیز اگر خدا قبول کند مسلمانم." و در جایی دیگر: "از طرف دیگر، ایشان بارها و بارها برای تأیید مدعای خود به آیاتی از قرآن استشهاد می‌کنند و کسی که در موردی برای تأیید ادعای خود به آیات قرآن استشهاد می‌کند، پیشاپیش مفروض گرفته است که زبان قرآن، دست‌کم در مورد استشهاد، «معرفت بخش» و «قابل صدق و کذب» است و گزاره‌های معرفت‌بخش موجود در قرآن، دست‌کم در مورد استشهاد، صادق است، یعنی حجیت معرفت‌شناسانه دارد."
ما باید فرض کنیم با افراد غیرمسلم یا غیردینی طرفیم؛ آنها را چگونه می توان متقاعد کرد؟
نوشته اند: "مدعای بنده این است که آیات قرآن دلالت می‌کنند بر این‌که منکران صدر اسلام می‌دانسته‌اند که قرآن حق است و محمد پیامبر است. در این صورت یا باید نشان دهیم که آیات قرآن چنین دلالتی ندارند و یا باید بگوییم پیامبر دروغ گفته است."
منطقاً می توان تصور کرد که قصد پیامبر، دروغ گفتن نبوده بلکه برداشت شخصی خود از منکرین را بیان داشته است. اما پیامبر هم بعنوان یک انسان، می توانسته در قضاوت خود راجع به برخی از آنها اشتباه کند همچنان که ممکن است این قضاوت، راجع به برخی دیگر موافق با واقع بوده باشد.
نوشته اند: "من نگفته‌ام کسی که حق را انکار کند انسان باقی نمی‌ماند. گفته‌ام کسی که حقی را انکار کند که برای او روشن است، انسان باقی نمی‌ماند. به این دلیل که این امر فصل ممیز انسان و حیوان است."
با چه راهکار منطقی می توان اشخاص "فاقد فصل ممیز انسان" را تشخیص داد که هم وجاهت داشته باشد و هم قابلیت استناد؟ این "داوری یا نقد اخلاقی"، نهایتاً منجر به "داوری فقهی" و جواز اعدام و مهدور الدم شدن اشخاص مزبور نخواهد شد؟
نوشته اند: "معنای سخن آقای گنجی این است که پیامبر با تشبیه کردن این افراد به الاغ، سگ، خوک و میمون، هم دروغ گفته و هم بی‌انصافی کرده و هم موازین اخلاقی را نقض کرده است. جناب گنجی که ادعای پیامبری ندارند از ارتکاب چنین کارهای ضد اخلاقی خودداری می‌کنند. سوال من این است که چه دلیلی برای پیامبری و بزرگواری این شخص دارند؟" و در جایی دیگر: "آقای گنجی ناگزیرند به این سوال هم پاسخ دهند که چگونه می‌شود پیامبری چنین کار اخلاقاً ناروایی را مرتکب شود و بازهم پیامبر بماند و ما او را بزرگوار هم بخوانیم."
به نظر می رسد پیامبر، موافق با فرهنگ عمومی همان مقطع رفتار می کرده و قول و فعلش مطابق با موازین اخلاقی رایج در همان زمان و مکان بوده است. شاید مقصود آقای گنجی از طرح این قضیه این باشد که ما در زمان حاضر، نباید به بهانه پیروی از پیامبر، طابق النعل بالنعل آن دوره عمل نمائیم؛ بلکه باید اقتضائات زمانه را هم در نظر گیریم.
متقابلاً از آقای فنایی می توان پرسید دلیل ایشان بر "عصمت یا خطاناپذیری" پیامبر اسلام و یا سایر پیامبران چیست؟ و اصلاً دلیل ایشان بر "برگزیدگی پیامبران و دریافت وحی از سوی خداوند" چه می باشد؟

-- شهرام ن ، Jan 5, 2009

جناب فنایی می فرماید: "... یعنی کسانی که حقی را انکار می‌کنند که حقانیتش برای خود آنان روشن است. این افراد مستحق سرزنش و مذمت و مؤاخذه و مجازات هستند و تشبیه آنان به چارپایان نیز بلامانع است، چون وجه شبه در آنان موجود است".

آقای فنایی عزیز،

دیگران هم پرسیده اند، اکنون من نیز دوباره سئوال می کنم. شاید این بار پاسخ ما را بدهید:
چرا تشبیه انسانی به حیوان به صرف وجود وجه شبه جایز است؟
آیا منظور شما از جایز، اخلاقی است؟
آیا درست است که اگر من کسی را _ولو به حق- مشابه الاغ دانستم او را الاغ بخوانم؟
آیا اگر در ظاهر (یا باطن) حقیقتا شبیه خر یا خوک بود، اخلاقیست که مردم آن آدم را به نام آن حیوان بخوانند؟
آیا این همان تفکر نیست که علمای بزرگوار را اجازه می دهد که بفرمایند "العوام کلانعام= عوام چهارپایان هستند و نمی فهمند" بعد هم لابد این را توهین هم نمی دانند. زیرا استدلال می کنند که عوام حقا نمی فهمند پس تشبیه ما درست است زیرا "وجه شبه در آن موجود است".
پا فشاری شما بر این معنی واقعا برخورنده است. مخصوصا که من را یاد زمان مدرسه ام می اندازد زمانی که همکلاسی ها من را بخاطر قد بلندم شتر و زرافه می خواندند. حالا بر اثر تعالیم شما فهمیدم که آنها نه تنها به من توهین نمی کردند، بلکه بواسطه ابراز حق باید تقدیر هم می شدند زیرا تشبیه آنها بلامانع بوده زیرا وجه شبه موجود بوده است!

انگار که شما متوجه نیستید که اینجا سخن از درستی و نادرستی (منطق) نیست، صحبت از خوب و بد (اخلاق) است. سئوال این است آیا اخلاقی است که انسانی را به صرف شباهت داشتن به حیوان، حیوان بخوانیم؟ اگر اخلاقی است چرا؟ و اگر اخلاقی نیست چگونه آن را در قران توجیه می کنید؟

-- آریا ، Jan 5, 2009

جناب فنایی " ..در جواب عرض می‌کنم: من نگفته‌ام کسی که حق را انکار کند انسان باقی نمی‌ماند. گفته‌ام کسی که حقی را انکار کند که برای او روشن است انسان باقی نمی‌ماند. به این دلیل که این امر فصل ممیز انسان و حیوان است".
تا حال فکر می کردیم "کسی که حقی را انکار می کند که برای او روشن است" تعریف کافر است. حالا فهمیدیم که این تعریف حیوان هم هست! حالا جناب فنایی نه تنها مدعی شباهت کفار و حیوانات هستند، بلکه مدعی یکی بودن آنها و همانی آنها نیز می شوند. ایشان می فرمایند که آنچه انسان را از حیوان متمایز می کند تصدیق یا انکار حق است!
جناب فنایی حیوان را هم دوباره تعریف فرمودند. ممنون!

-- آریا ، Jan 5, 2009

جناب فنایی " ... انسان به دلیل داشتن عقل و اراده و قدرت انتخاب، «حیوانی اخلاقی» است. وقتی درباره انسان سخن می‌گوییم وجود هویتی را مفروض گرفته‌ایم که یک: بین همه انسان‌ها مشترک است و دو: آنان را از موجوداتی که فاقد چنین هویتی هستند جدا می‌کند. به خاطر وجود همین هویت مشترک است که حیوان خواندن انسان اهانت به او محسوب می‌شود.

این هویت در زبان دین «فطرت» نامیده می‌شود. فطرت یعنی نحوه آفرینش. انسان دو هویت دارد: یکی هویت نظری و دیگری هویت عملی و هر یک از این هویت‌ها اقتضائات و لوازم و پیامدهایی هنجاری دارند.

عدم مراعات این هنجارها و نقض آن‌ها، مخصوصاً اگر به نحو مستمر صورت بگیرد، موجب می‌شود که مرز میان انسان و سایر انواع حیوان کمرنگ شده و در مواردی برداشته شود".
جناب فنایی برای آن که نشان دهند در قران به کافران توهین نشده اول مجبور شدند ادعا کند که کفار حقیقتا شبیه حیوانات هستند. بعد دیدند دلیل شباهت کافی نیست و هنوز توهین را توجیه نمی کند. حالا مدعی شده اند که کفار اصلا حیوان هستند و نه انسان!

انصافا که از کفار اعاده حیثیت فرمودید! اگر منظور قران این است پس به هیچ وجه منظورش توهین نبوده!
پس مسلمانان از حیوانات هم جزیه می گرفتند!؟ چرا بر آنها زین و لگام نمی زدند؟ آیا خداوند حیوانات را هم در روز جزا عذاب می کند؟ چطور با زنان این حیوانات را عقد می کردند؟
سئوال:
با در نظر گرفتن تعاریف جدید شما از انسان، حیوان و کافر و با توجه به این که فرموده اید " اما تا شخص در این دنیا زندگی می‌کند قابلیت بازگشت به وضعیت پیشین در او موجود است. یعنی ممکن است در اثر تنبه از کار نادرستی که کرده پشیمان شود و به تعبیر دینی توبه کند و بکوشد خطای خود را جبران کند"
آیا می توان کافر را چنین تعریف کرد "حیوانی که می تواند توبه کند و مسلمان شود"؟!
آیا حیوانات هم می توانند مسلمان شوند؟ اگر نمی توانند چطور کفار که حیوانند می توانند ولی بقیه حیوانات نمی توانند؟ این چه تبعیضیست بین حیوانات!

آیا این است دفاع از اسلام ناب؟! ...


شما که ...

به قول جناب منوچهر عزیز شما ما را هم درگیر بحثهای بیفایده و بیحاصل کرده اید اما بهتر است این اشکالات را ما پاسخ بدهیم تا جناب گنجی مجبور به پاسخگویی نباشد.

-- آریا ، Jan 6, 2009

جناب فنایی فرموده:
"پس معنای این‌که انسان موجودی عاقل و مختار و انتخاب‌گر است این نیست که این موجود مُجاز است و حق دارد ارزش‌های اخلاقی ناظر به روشِ پذیرش باورها و رفتارها را زیر پا بگذارد و این زیر پا نهادن هیچ تأثیری در شخصیت او نداشته باشد".
- بنده می خواهم عرض کنم که اتفاقا اختیار دقیقا به مفهوم این است که شما مجازید و حق دارید حتی ارزش های اخلاقی را نیز زیر پا گذارید. کما این که هر انسانی کم و بیش این کار را درطول زندگی خویش بارها انجام می دهد. البته من نمی گویم زیر پا گذاشتن اخلاق کار درستی است و در شخصیت انسان اثر منفی ندارد. بلکه می گویم بشر اختیار انجام آن را دارد. وگرنه اختیار دیگر بی مفهوم بود. اگر قرار بود بشر به صرف زیر پا گذاشتن خق تبدیل به حیوان شود دیگر اختیار مفهومی نداشت. زیرا بشر مجبور بود یا تماما حق و حقیقت باشد و یا تبدیل به حیوان شود.
ما باید قبول کنیم که حتی انسانهای بدکار و شریر هم انسانند و از همه حقوق انسانی برخوردار. به همین دلیل است که حتی افرادی مانند صدام حسین را اول محاکمه می کنند و سپس مجازات می نمایند و گرنه می توانستند او را مثل یک سگ بکشند. ایده اولوژی حیوان خواندن مخالفین تفکری بدوی و خطرناک است که انجام هرگونه ستم و ضد اخلاق را در حق دشمنان مجاز می داند.

-- آریا ، Jan 6, 2009

جناب فنایی فرموده:
" تشبیه کردن کسی که حقی را که برای او روشن است انکار می‌کند به چارپایان اشکال ندارد، خواه آن فرد مرد باشد یا زن و خواه مسلمان باشد یا غیر مسلمان.

تشبیه کردن این فرد به خوک و میمون لغو و بی‌معناست زیرا وجه شبه در او موجود نیست"

-سئوال: چرا تشبیه منکر حق به چهار پا مجاز است ولی تشبیه او به میمون لغو و بی معناست؟ مگر چهار پایان حقی را که می دانند انکار می کنند ولی میمون ها و خوکها معترف به آن حق هستند؟! آیا چهارپا کافر تر از میمون است؟!!
اصولا کافر چه شباهت منطقی به چهارپا می تواند داشته باشد و وجه افتراق مشترک کافر و چهارپا از میمون و خوک چیست؟!

من تا به حال فکر می کردم نظر جناب فنایی این است که کافران چون انسان نیستند پس حیوانند. حالا می فهمم که کفار مخصوصا چهار پا هستند و نه چیز دیگر زیرا از همه بیشتر شبیه چهارپایانند!

حقیقتا که چه ظرایفی دارد این جانور شناسی!

-- آریا ، Jan 6, 2009

خانم شیوای گرامی ، منظور من تام وتمام مطابق بود با انچه شما فرمودید والبته ممنون که انرا گویاتر بیان کردید. علاوه انکه مواردی را که (به درستی) بعنوان لوزم تبعی/منطقی قول اقای فنایی ذکر کردید بسیاربسیار جالب و هوشمندانه بود. ممنون از شما

-- منوچهر ، Jan 6, 2009

به نظر من آقای فنایی هر چه بیشتر در این مورد بنویسند بیشتر دچار مغالطه می شوند.
می خواستم تعریف ایشان از انسان را نقد کنم, دیدم آقای طباطبایی داد سخن را داده بودند. و اما:
اولی در مورد این مدعای آقای فنایی؛ «مدعای من این است کسانی که در قرآن کافر خوانده شده‌اند، «می‌دانستند» که قرآن سخن خداست و پیامبر پیامبر خدا است، اما به حقانیت قرآن و پیامبر اعتراف نمی‌کردند، یعنی آن را انکار می‌کردند.» به فرض اینکه آنها حقانیت قرآن وپیامبر را انکار می کردند آیا حیوان خواندن آنها از طرف خدا که خیر محض و... است رواست؟ بر داشتی که من از مقالات آقای گنجی دارم این است که این سخنان اگر از طرف خدا باشد ایراد دارد نه از طرف پیامبر که به زبان زمانه این خطاب ها را به کار برده است.
و اما در مورد ادعای ایشان که «به نظر مولوی و دکتر سروش، قرآن پیامبر را به زنبور عسل تشبیه کرده است و زنبور نوعی حیوان است.» واقعا تعجب می کنم که آقای فنایی فرق بین تشبیه ها را نمی دانند این تشبیه
«زنبور عسل» کجا و «خوک و خر » کجا, معنی یکی توصیف و آن دگری توهین می باشد آقای فنایی!. منظور آقای گنجی این است که این تشبیه ها «توهین ها» چرا برای مسلمانان به کار گرفته نشده است.
مولوی انبیا و منکران آنها را به
آهو
هر دو گون آهو گیا خوردند و آب
زین یکی سرگین شد زان مشک ناب
و زنبور
هر دو گون زنبور خوردند از محل
لیک شد زان نیش و زین دیگر عسل

تشبیه کرده است. آیا معنای هردو یکی است؟
آیا یکی در وجه توهین و دیگری در وجه تمدیح به کار نرفته است؟
به قول مولانا «فرقشان هفتادساله راه بین».

-- کاردو ، Jan 6, 2009

آقای آریا

شما که دارید هنور از خوک و میمون حرف می زنید. هم ترجمه، هم برداشت، و هم نتیجه گیری آقای گنجی نادرست است. لطفا بروید دوباره بخوانید:
قرآن محمدی - ۱۶
تحقیر و استهزاء مخالفان و متفاوت‌ها
"
۲۲ -۲- در سوره‌ مائده‌ مومنان‌ از دوستی‌ با کفار و اهل‌ کتابی‌ که‌ دین‌ را استهزا می‌کنند، نهی‌ شده‌اند. آن‌گاه‌ قرآن‌ کریم‌ مؤمنان‌ را با کفار و اهل‌ کتاب‌ مقایسه‌ کرده‌، و به‌ تلافی‌ ریشخندشان‌، آنان‌ را خوک و میمون‌ خوانده‌ (گردانیده‌) است‌"

آقای گنجی هم شایسته است که قدری انصاف داشته باشد و مانند یک اندیشمند بیاید و بگوید آیه را غلط ترجمه کرده و آیات قبل را هم نخوانده است. 1400 سال پیش آن مردم بدوی (تا دیروز بت پرست) برای آن هایی که باورهای آن ها را چنین به بازی گرفته بودند و مسخره می کردند؛ آن چنان استدلال کرده اند. حالا در قرن بیست و یکم روز روشن آقای گنجی دارد با ترجمه دروغین یک آیه برساخته های خود را- به آن هایی که همت ندارند خود به قرآن مراجعه کنند...- بی انصافانه تحویل میدهد.

-- آرش ، Jan 7, 2009

از آقای گنجی خواهش می کنم به این نقدهای آقای فنایی پاسخی ندهد. واقعا ارزش جواب دادن ندارد. دوستان به اندازه کافی جواب فنایی رو دادند. گنجی کارهای مهمتری دارد.

-- فرشاد ، Jan 7, 2009

جناب آرش عزیز،
بنده به گنجی و سوره مائده چکار دارم؟ من از جناب فنایی نقل قول کردم.
من فقط از این که آقای فنایی ادعا می کند که تشبیه کفار به چهارپا مجاز است ولی به خوک و میمون جایز نیست خنده ام می گیرد (لطفا کامنت من را دوباره بخوانید).
اگر ایشان کمی زودتر دنیا می آمدند شاید فصلی جدید به رساله های مراجع اضافه می شد به نام ((احکام تشبیه کفار به حیوان))!
می خواهم بگویم ایشان عوض پرداختن به اصل مطلب که البته "راهی دراز در پیش دارد{!}" به چه مواردی می پردازند.
نکته دیگر این که کسی نگفته هرچه گنجی می گوید درست است. موارد اشتباهات جناب گنجی را دوستان گوشزد می کنند و مردم هم قضاوت خواهند کرد. هرچند که ادعای شما هم درمورد ترجمه غلط آیه جای بحث دارد.

-- آریا ، Jan 8, 2009

آریای گرامی:

آقای گنجی نه تنها آیه را در جهت برساخته های خود نادرست معنی کرده است، بلکه تنوع (پلورالیسم) شریعت را -که قرآن برای رقابت در کارهای نیک- ضروری دانسته- درست برعکس فهمیده است. شما که این قدر فعال کامنت می گذارید چرا نمی روید خودتان نگاهی به قرآن بیندازید. اینجا توسط آقای گنجی هم حقیقت کتمان می شود، و هم به دکانداران دین جایزه سرکوب پیروان سایر ادیان!
من از شما خواهش میکنم همین یک مورد مشخص را برایش کمی وقت بگذارید. کمتر از ده آیه است. و نظرتان را اعلام کنید. آخر یک جایی یکی باید پیدا شود و صادقانه در پی روشن تر شدن این مسئله باشد. چه فایده هی دین ستیزان و شیفته گان دین با حرارت اینجا کامنت بگذارند. چون شما زیاد کامنت می گذارید، فکر کنم وظیفه اخلاقی شما و دیگرا ن است ست که این مورد را که قابل بررسی است، مرور کنید و نظرتان را بنویسید. بالاخره آقای گنجی و سایر دوستان و کارکنان رادیو زمانه اینجا وقت می گذارند. بیایید یک بار همه که شده "عزیز را به هیاهو نبازیم"!!

-- آرش ، Jan 8, 2009

در ضمن آریای گرامی و سایر دوستان، این را هم خدمتتان عرض کرده باشم:
من تا ده ترجمه از هر آیه را مرور نکنم (6 تا فارسی و 4 تا انگلیسی) هیچ اظهار نظری نمی کنم. من سعی میکنم منظور یک آیه را از این ترجمه ها بیرون بکشم تا این که بخواهم "بهترین" ترجمه را ارئه بدهم. بعضی ترجمه های فارسی که واقعا بیخود است و کار هر پژوهشگری را که بخواهد بر مبنای یک ترجمه نظر بدهد، خیلی ضعیف می کند.

-- آرش ، Jan 8, 2009

نظر بدهید

(نظر شما پس از تایید دبیر وب‌سایت منتشر می‌شود.)
-لطفا به زبان فارسی کامنت بگذارید.
برای نوشتن به زبان فارسی می توانید از ادیتور زمانه استفاده کنید.
-کامنتهایی که حاوی اتهام، توهین و یا حمله شخصی باشد هرز محسوب می شود و منتشر نخواهد شد.


(نشانی ایمیل‌تان نزد ما مانده، منتشر نمی‌شود)