مدرنیته‌ی راه‌گشا

اکبر گنجی

۱- کاربرد معیار تمیز درباره‌ی مدعیات مبدع

هرگاه کسی معیاری برای تمیز و تفکیک در حوزه‌ای ارائه کند، آن معیار مشمول نظرات خودش نیز می‌شود.

به عنوان مثال می‌توان به «معیار ابطال‌پذیری تجربی کارل پوپر برای تمیز علم از غیر علم» اشاره کرد.

برهمین اساس، کوشش خواهم کرد تا معیارارائه شده از سوی ناقد محترم درباره‌ی آرای دین شناسانه‌اش را بکار گیرم تا روشن شود بر آن مبنا آرای ایشان اسلامی است یا غیراسلامی؟

پیش از این معیار ایشان را درخصوص سه باور توحید، نبوت و معاد بکار گرفته و برخی از نتایج آن را نشان دادم.

ناقد محترم در گام اول، از معیار گذشتگان که احکام فقهی را به دو دسته‌ی ثابت و متغیر تقسیم می‌کردند، دفاع می‌کند و آن را بکار می‌گیرد.

شاید تا اینجا، مشکلی وجود نداشته باشد. اما مساله این است که قرآن و سنت معتبر نبوی، هیچ‌گاه نگفته‌اند که احکام ما به دو دسته‌ی ثابت و متغیر تقسیم می‌شود. اگر به بحث ناسخ و منسوخ استناد شود، در خود قرآن موارد منسوخ معین شده‌اند و در متن مجوزی برای نسخ دیگر احکام قرآن به کسی نداده‌اند:

ما ننسخ من ایه او ننسها نأت بخیر منها او مثلها:
هر آیه‌ای را که نسخ کنیم یا فرو گذاریم، بهتر از آن یا همانندش را درمیان آوریم (بقره، ۱۰۶).

و اذا بدلنا آیه مکان آیه والله اعلم بما ینزل قالوا انما انت مفتربل اکثرهم لایومنون:
و چون آیه‌ای را جانشین آیه‌ی دیگر سازیم – و خدا داناتر است که چه فرستاده – گویند تو دروغ‌زنی، چنین نیست، بلکه اکثرشان نمی‌دانند (نحل، ۱۰۱).

برای پیشبرد بحث، فعلاً از مناقشه‌ی در این خصوص خودداری خواهد شد. اما در گام بعد پرسش مهمی دربرابر مفسران و فقها و مومنان قد علم خواهد کرد:

معیار تفکیک ثابت‌ها (ابدی‌ها) از متغیرها (موقتی‌های متعلق به گذشته) چیست؟

آیا معیاری پیشینی برای تمیز وجود دارد؟ یا مسأله به اجتهاد شخصی باز می‌گردد؟

ناقد محترم معیاری برای تفکیک ثابت‌ها از متغیرها عرضه کرده‌اند. ایشان می‌گویند:

«مخالفت یقینی حکمی با سیره‌ی عقلا یا تنافی با ضوابط عدالت یا اثبات بیشتر بودن مفاسد از مصالح، کاشف از موقت بودن و غیردائمی بودن چنین احکامی است¹.»

پس به این ترتیب هر یک از احکام فقهی قرآنی و سنت نبوی که با عقلانیت مدرن و عدالت مدرن تعارض داشته باشد، منسوخ و متعلق به گذشته است. همچنین هر یک از احکام قرآنی که روشن شود مفاسدشان بیش از مصالح‌شان می‌باشد، آن‌ها هم موقتی و منسوخ‌اند.

درباره‌ی این معیار چه می‌توان گفت؟

۱-۱- درواقع ما با معیاری برای تمیز ثابت‌ها از متغیرها مواجه نیستیم، بلکه هرچه با عقلانیت و عدالت امروزیان تعارض داشته باشد، باید منسوخ فرض شود.

به تعبیر دیگر، مدرنیته معیار نسخ احکام قرآن و سنت نبوی معرفی و توصیه شده است.

پذیرش حجیت مدرنیته، ناقد محترم را تا مطیع مدرنیته کردن دین و منسوخ کردن احکامش پیش می‌برد.این بهای سنگینی است که پرداخت باید کرد.

ایشان می‌فرمایند:
«مخالفت یقینی حکمی با سیره‌ی عقلای دوران ما، یا مباینت با قواعد اخلاقی به فهم انسان معاصر، یا تنافی با ضوابط عدالت در این عصر، یا مرجوحیت در قبال راه حل‌های عصر جدید، کاشف از موقت بودن، غیردائمی بودن و به یک معنا منسوخ شدن چنین احکامی است².»

حقوق بشر یکی از دستاوردهای مدرنیته است. ناقد محترم حقوق بشر مدرن را بر قرآن مسلط کرده و می‌فرمایند:

«در سه محور چالش تعالیم سنتی ادیان با حقوق بشر مساله با تقدم اندیشه حقوق بشر بر قرائت سنتی ادیان حل شده است. آن سه محور عبارتند از برابری حقوقی انسان‌ها، آزادی‌های دینی ومذهبی وقابل نقد و گفت‌وگو بودن گزاره‌های دینی.

جهان‌شمولی مواد حقوق بشر و گذشت چند دهه از تصویب اولیه‌ی نخستین اعلامیه آن، گسترش حقوق بشر وتوسعه قلمرو آن وافزایش مواد آن یا تفسیر موسع مواد پیشین كه در عمل به توسعه محدوده حقوق بشر منجر می‌شود³.»

شاید خواننده گمان برد که این نتیجه گیری (احکام دین را تابع مدرنیته کردن)، حاصل بدخوانی متن است، و راقم این سطور چیزی را به متن نسبت می‌دهد که در متن وجود ندارد.

برای رفع این اشکال مقدر، متن صریح‌تری از ناقد محترم، نقل می‌کنیم.

در مقاله‌ی «داد و ستد اسلام و مدرنیته»، ایشان به صراحت تمام می‌نویسد:
«گزاره‌های دینی با چه معیارهایی ‌باید سنجیده شوند تا اگر سربلند از این سنجش بیرون آمدند، به عنوان معرفت دینی بمانند و اگر جز این بود، به موزه‌ی تاریخ سپرده ‌شوند؟...

لازمه‌ی دینی بودن گزاره‌های دینی این است كه امروز هم قابل قبول و موجه باشند. برخی گزاره‌های دینی، امور متغیر و زمان‌مند بود‌ه‌اند كه امروز زمان اعتبار آنها بسر آمده است و به زبان دینی نسخ شده است...

[پیش از این]سه معیار ذكر كرده‌ام. معیار اوّل، عقلائیت است... اگر در مناسبات امروزی، امری با عقلانیت متعارف امروزی، عقلایی محسوب نشود، دینی هم محسوب نخواهد شد؛ ولو دینی بوده باشد... این عقلایی بودن یا نبودن را ما از مدرنیته می‌توانیم بیاموزیم.

مسلمانان به مدد مدرنیته در حوزه‌ی حقوق اساسی، در بحث مشروعیت حكومت‌ها و در بحث حقوق دولت و ملّت می‌توانند مطالبی برای اداره بهتر جامعه‌شان بیاموزند...

ملاك دوم، عدالت است، با همه ابهامهایی که دارد. چیزی كه در عرف امروز عادلانه محسوب می‌شود، پذیرفتنی است. اگر چیزی عادلانه دانسته نمی‌شود، نمی‌تواند امروز دینی باشد...

معیار سوم، رجحان و برتری راه حل دین در قیاس با راه حل‌های رقیب است. من تا زمانی می‌توانم دین‌دار بمانم كه بتوانم در رقابت با اندیشه‌های رقیب بگویم: راه‌حل من، با معیار امروز، راه‌حل برتری است... این ملاک، خود، قرینه‌ای بر منسوخ بودن برخی احكام است...

بنابراین سه معیار عقلایی بودن، عادلانه بودن و برتر بودن نسبت به راه‌حل‌های رقیب، سه معیار یا ضابطه‌ی برگرفته از اندیشه مدرن، برای پالایش معرفت و عمل دینی هستند⁴.»

به خوبی دیده می‌شود که ناقد محترم دیگر از احکام فقهی سخن نمی‌گوید، بلکه از کل گزاره‌های دینی سخن می‌گویند. پس هر یک از باورهای دینی، اگر با عقلانیت مدرن و عدالت مدرن، تعارض داشته باشند، منسوخ خواهند شد.

نکته‌ی جالب توجه در مقاله‌ی «داد و ستد اسلام و مدرنیته»، تعارض نیمه‌ی اول مقاله با نیمه‌ی دوم آن است. به عنوان مثال، در بخشی از همان مقاله آمده است:

«در تفسیر اوّل، اسلام تابع امر مدرن است و با ضابطه و شاخصی به نام مدرنیته تغییر می‌كند و متحول می‌شود. آل احمد معتقدان این تفسیر را به حق «غرب زده» می‌خواند.»

اما در پاره‌ی دوم، تمام گزاره‌های دینی، مطیع مدرنیته می‌شوند. هرچه با عقلانیت مدرن و عدالت مدرن تعارض داشته باشد، منسوخ است و باید به موزه‌ی تاریخ سپرده شود. هرچه دین می‌گوید باید از مدرنیته برتر باشد و اگر برتر نباشد، منسوخ است و باید به موزه‌ی تاریخ سپرده شود.

۲-۱- در کتاب و سنت چنین ملاکی وجود ندارد. در قرآن و سنت نبوی نیزهیچ مجوزی برای تابع کردن دین به مدرنیته وجود ندارد. این معیار با آیات قرآن تعارض دارد. در کجای قرآن و سنت معتبر نبوی گفته شده است که مومنان حق دارند احکام الله را اگر با مدرنیته تعارض داشت، منسوخ به شمار آورند، و احکام خدای قادر مطلق، عالم مطلق و خیر محض را در پای مدرنیته قربانی کنند؟

قرآن می‌فرماید:
تلک حدود الله فلا تقربوها:

این حدود احکام الهی است، به آنها نزدیک نشوید (بقره، ۱۸۷).

تلک حدود الله فلا تعتدوها و من یتعد حدود الله فاولئک هم الظالمون:
اینها حدود احکام الهی است، از آنها تجاوز نکنید و هرکس از احکام الهی تجاوز کند، ستمکار است (بقره، ۲۲۹).

تلک حدود الله و من یتعد حدود الله فقد ظلم نفسه:
این احکام الهی است و هرکس از احکام الهی تجاوز کند، به راستی در حق خود ستم روا داشته است (طلاق، ۱).

در سوره‌ی توبه ویژگی‌های مومنان بازگو می‌شود. یکی از اوصاف مومنان، پاسداری از احکام الهی است:

الحافظون لحدود الله (توبه، ۱۱۲).

۳-۱- مطابق معیار آقای کدیور، قرآن و سنت معتبر نبوی دارای احکام مخالف عقلانیت و عدالت هستند. همچنین در قرآن و سنت معتبر نبوی احکامی وجود دارد که مفاسدشان بیش از مصالح‌شان است.

این مدعیات درست باشند یا نادرست، با قرآن تعارض دارند. قرآن می‌فرماید:

و تمت کلمت ربک صدقاً و عدلاً لا مبدل لکلماته:
کلام پروردگار تو در راستی و عدالت به حد کمال است. هیچ‌کس نیست که یارای دگرگون کردن سخن او را داشته باشد (انعام ، ۱۱۵).

پس قرآن احکام خود را از جهت حقیقت و عقلانیت (صدق) و عدالت، کامل می‌خواند.

مفسران از آیات زیر هم برای کمال و کافی بودن کتاب استفاده کرده‌اند:

و من اصدق من الله:
صادق‌تر از سخن خدا سخنی نیست (نسأ، ۸۷).

قرآن تبیان کل شی است:

و نزلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شیء و هدی و رحمه و بشری للمسلمین (نحل، ۸۹).

الله نزل احسن الحدیث کتابا متشابهاً مثانی تقشعر منه جلود الذین یخشون ربهم ثم تلین جلودهم و قلوبهم الی ذکر الله ذلک هدی الله یهدی به من یضلل الله فما له من هاد:

خداوند بهترین سخن را در هیأت کتابی همگون و مکرر فرو فرستاد، که پوست‌های کسانی که پروردگارشان خشیت دارند از آن به لرزه درآید، سپس [آرامش یابند و] پوست‌های‌شان و دل‌های‌شان با یاد خدا نرم شود، این هدایت الهی است که به آن هرکس را که بخواهد به راه می‌آورد، و هرکس که خداوند بی‌راهش گذارده باشد، رهنمایی ندارد (زمر، ۲۳).

و تفصیلاً لکل شیء: (اعراف، ۱۴۵).

ثم اتیناهما الکتاب تماماً علی الذی احسن و تفصیلا لکل شیء: (انعام، ۱۵۴).

لارطب و لا یابس الا فی کتاب مبین:
هیچ تر و خشکی نیست مگر آنکه در کتاب میبن است (انعام، ۵۹).

عموم مفسران کتاب مبین را همان قرآن معرفی کرده‌اند. اما عبدالکریم سروش گفته است که این آیه: «ربطی به قرآن ندارد و کتاب مبین مربوط به علم باری است⁵.»

کدیور هم در مقاله‌ی داد و ستد اسلام و مدرنیته، با اقتفای به سروش، از همین رأی دفاع کرده است.

البته تفسیر گذشتگان با تفسیر امروزیان تفاوت دارد. به عنوان مثال، ابن عربی می‌گوید:

«با قرآن، جمیع علومی که در کتاب‌های نازل شده آمده است کشف می‌شود، چیزهایی نیز که در آن کتب نیامده در این کتاب بیان شده است. کسی که قرآن به او عطا شده واجد نور کاملی گشته است که هر علمی را در بر دارد. خدای تعالی فرمود ما فرطنا فی الکتاب من شی ء: ما هیچ چیز را در کتاب فرو گذار نکرده‌ایم (انعام، ۳۸)، منظور همان قرآن عزیز است... به همین علت، صحیح است که بگوییم «جوامع کلم» به پیامبر داده شده است.

قرآن همه‌ی علوم انبیأ و ملائکه را به هر زبانی که باشد، در بر دارد و آن را برای اهل قرآن واضح می‌کند... کسی که قرآن به او عطا شود، علم کامل به او داده شده است. پس در خلق، کسی کامل‌تر از محمدیون نیست⁶.»

۴-۱- آقای کدیور بر این باور است که قرآن کلام الله است. ایشان باید به این پرسش پاسخ گویند که خدایی که قادر مطلق، عالم مطلق و خیر محض است، چرا احکامی صادر کرده است که با عقلانیت و عدالت تعارض دارد و مفاسد احکامش بیش از مصالح‌شان است؟

۵-۱- ناقد محترم به این حد اکتفا نمی‌کنند، بلکه گامی پیش نهاده و مدعی می‌شوند که در کلام الله احکام «موهن» و «خشن» بسیاری وجود دارد.

ایشان می‌فرمایند:
«مستند برخی از این احکام معارض حقوق بشر آیات قرآن کریم است... منصفانه اگر بخواهیم قضاوت کنیم و به ظواهر این‌گونه آیات وفادار بمانیم چاره‌ای جز قبول عدم تساوی حقوقی مسلمان و غیرمسلمان، عدم تساوی حقوقی زن و مرد در بسیاری موارد، عدم تساوی برده و آزاد و مجازات‌های خشن نخواهیم داشت...

مستند اکثر قریب به اتفاق احکام شرعی معارض حقوق بشر روایات منقول از پیامبر یا ائمه است. بسیاری از این روایات صحیح یا موثق و درمجموع مطابق ضوابط معتبر و بدون اشکال است. دلالت این‌گونه روایات صریح در مقصود است و ظهور در احکامی دارد که امروز خلاف حقوق بشر تلقی می‌شود...

اندیشه‌های ناسازگار با حقوق بشر، شامل گزاره‌هایی صریح در تعارض با اندیشه حقوق بشر و نص و در تبعیض حقوقی انسان‌ها به لحاظ دین، مذهب، جنسیت، حریت و رقیت و فقیه و عوام بودن و صریح در نفی آزادی مذهب و مجازات‌های خشن و موهن.

این‌گونه گزاره‌ها را در برخی آیات مدنی، قسمتی از سیره‌ی پیامبر(ص) در مدینه و برخی از راویات ائمه(ع) در قالب دلالت‌های صریح آمده است...

بحث تعارض اندیشه‌ی حقوق بشر با اسلام سنتی عمیق‌تر از آن است که در بادی نظر تصور می‌شود. تعارض محدود به آرای عالمان دین و فقیهان شریعت نیست بلکه سخن از تعارض متن دین یعنی برخی آیات و بسیاری روایات با اندیشه‌ی حقوق بشر است⁷.»

در مقاله‌ی دیگری هم جناب کدیور متن دین (قرآن و سنت معتبر) را دارای مجازات‌های موهن و خشن معرفی کرده است.

می‌فرمایند:
«مسلمان معاصر در متن دین یعنی در كتاب و سنت دو اندیشه را دركنار هم مشاهده می‌كند: اول اندیشه سازگار با حقوق بشر شامل دو نوع گزاره، یكی گزاره‌هایی كه تعارضی با اندیشه‌ی حقوق بشر ندارند و دیگر گزاره‌هایی كه صریحا دلالت بر حقوق ذاتی انسان از آن حیث كه انسان است دارند.

دوم اندیشه ناسازگار با حقوق بشر، شامل گزاره‌هایی صریح در تعارض با اندیشه حقوق بشر و نص در تبعیض حقوقی انسان‌ها به لحاظ دین، مذهب، ‌جنسیت، حریت و رقیت و فقیه و عوام‌بودن و صریح در نفی آزادی مذهب و مجازات‌های خشن و موهن⁸.»

تا آنجا که بنده اطلاع دارم، سروش، شبستری، ملکیان و «قرآن محمدی»؛ هیچ‌گاه آیات قرآن را «موهن»، «خشن» و متضمن مفاسد نخوانده‌اند.

۶-۱- متدولوژی و معیار تمیز جدیدی که ناقد محترم برای نقد سروش، شبستری و ملکیان عرضه کرده است، به سرعت تمام از سوی خودشان ابطال شده است.

ایشان به صراحت تمام می‌گویند که خود دین (قرآن و سنت معتبر نبوی) با اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر تعارض دارد، و درعین حال اعلامیه جهانی حقوق بشر را می‌پذیرند و به این ترتیب آیات بسیاری را منسوخ اعلام می‌کنند.

مطابق معیار ارائه شده از سوی وی، یعنی تأیید سخن توسط کتاب و سنت معتبر نبوی، می‌بایست اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر رد شود، نه کلام باری که در اوج صدق و عدالت است.

اما ایشان به صراحت نوشته شده است:
«سه دسته اول از احکام شرعی زنان (که اکثر احکام آنها را در برمی‌گیرد) با مواد ۱، ۲، ۷ و ۱۶ اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸)، مواد ۳ و ۲۳ میثاق بین المللی حقوق مدنی سیاسی (۱۹۶۷)، مواد ۱ و ۶ اعلامیه جهانی رفع تبعیض از زن (۱۹۷۵)، و بسیاری از مواد کنوانسیون رفع کلیه اشکال تبعیض علیه زنان (۱۹۷۹) در تعارض آشکار است...

اندیشه‌ی حقوق بشر در اکثر قریب به اتفاق موارد تعارض بر موضع اسلام تاریخی رجحان دارد... راه‌حل‌های اسلام تاریخی برای رفع تعارض احکام شرعی حوزه زنان با حقوق بشر، جزیی، نارسا و ناکافی است...

بویژه در اموری که مستندشان نص قرآن یا سنت معتبر است، فاقد کارایی‌اند و توان خروج از بن بست را ندارند... اسلام نواندیش درعین پای‌بندی به پیام جاودانه‌ی وحی الهی، اندیشه حقوق بشر در حوزه زنان را به دلیل عادلانه بودنش می‌پذیرد و احکام معارض با آن در متن دین را احکامی می‌داند که اگرچه در عصر نزول عقلایی، عادلانه و برتر از راه‌حل‌های رقیب بوده‌اند، اما امروز به دلیل از دست دادن این سه ضابطه، تکلیف فعلی محسوب نشده، در زمره احکام منسوخ به حساب می‌آیند⁹.»

۲- گشاده‌دستی خود و بستن دست دیگری

ناقد محترم دست خود را کاملاً باز می‌گذارد که سخنان خداوند را منسوخ، موهن، خشن و دارای مفسده بخواند، اما وقتی به سروش، ملکیان و شبستری می‌رسد، معیارهایی ارائه می‌کند که بتواند آنان را روشنفکری دینی «عبور کرده از متن» بخواند.

وقتی نوبت خود اوست می‌گوید:
«هر وقت بخواهیم چیزی را بفهمیم، اگر مطمئن باشیم غیرعادلانه است یا غیرعقلایی است یا اینکه راه‌حل‌هایی بهتر از راه‌حلی که ما مدعی‌اش هستیم، وجود دارد، در آن صورت اگر باز به حرف خود دال بر دینی بودن آن امر قائل باشیم، در عقل ما تردید می‌کنند...

گفته‌ام اگر گزاره خردستیزی یافتیم – در قرآن یا سنت معتبر پیامبر – باید مطمئن باشیم که اگر امروز آن گزاره خرد ستیز است، درحالی که در گذشته چنین نبوده است، باید بگوییم امروز این حکم از شمول خود افتاده است، به این معنا که این حکم متعلق به دیروز و لذا موقت بوده است و همین خردستیزی کنونی آن نشانه‌ای بر موقت بودن آن است. به عبارتی خردستیزی کنونی آن نشانه‌ای بر منسوخ بودن آن حکم در این دوران خواهد بود.»

اما زمانی که نوبت به دیگری می‌رسد، ضمن نقد پروژه‌ی عقلانیت و معنویت مصطفی ملکیان، خطر رشد «معنویت‌گرایی متفاوت و متغایر با دین» را گوشزد می‌کند و به دین‌داران هشدار می‌دهد که این نوع معنویت‌گرایی، «متفاوت» و «متغایر» با دین اسلام است.

در ابتدای سخنرانی حسینیه ارشاد گفته می‌شود، در معنویت گرایی:
«نه خدا در آن موضوعیت دارد، نه وحی و نبی در آن اصالت دارد، نه آخرت جایگاه و مصداقی دارد، پس از دین چه می‌ماند؟... تفاوت دین‌داری و معنویت‌گرایی با دیانت و مشخصاً اسلام، با معنویت به معنای سوم متفاوت و متغایر است... نه معاند.... می‌خواهم این تفاوت را شرح دهم.»

و در پایان با این نتیجه گیری به آن سخنرانی پایان داده می‌شود:

«مراد از معنویت‌گرایی نهضتی است که معتقد است دوران ادیان به سر آمده است، ادیان در شرایط مدرن کارکرد گذشته‌ی خود را ندارند و خود به ازدیاد برخی رنج و آلام انسانی منجر شدند، ادیان جدید [یعنی معنویت‌گرایان] نه خدایی به شکل خدای ادیان ابراهیمی باور دارند، نه وحی و نبوت را، و نه آخرت را. البته ستیز با ادیان هم ندارند.»

وی در بخش دیگری از همان سخنرانی، تقدس‌زدایی از اشخاص را به عنوان یکی دیگر از مولفه‌های معنویت‌گرایی مصطفی ملکیان اعلام می‌کند.

ایشان می‌گوید:
«ویژگی دوم معنویت‌گرایی، مسأله‌ی قداست‌زدایی است، تقدیس‌زدایی از اشخاص، هر که باشد، فرقی نمی‌کند، هیچ شخصی تافته‌ی جدا بافته نیست، هیچ شخصی بالاتر از دلیل نیست، همه‌ی افراد در اینکه سخنان‌شان باید مدلل باشد، یکسانند، هیچ‌کس پشتوانه‌ی سخن‌اش نیست، هر که می‌خواهد باشد. وقتی حرف زد، می‌گوییم چرا؟

نمی‌تواند بگوید چون من می‌گویم. اینکه می‌گوید چون من می‌گویم، این پذیرفته نیست، لذا اگر آن فرد خودش را پیامبر می‌داند، می‌گوییم سمعاً و طاعتا، اما چرا چنین می‌گویی؟

باید حرفش مستدل باشد، اگر شخص خدا هم باشد، مهم نیست، هر که باشد، می‌گوید این کار را بکن، آن کار را بکن، می‌پرسیم: خدایا چرا؟

باید دلیل اقامه بکنی. باید حرفت مستدل باشد. لذا مراد از تقدیس‌زدایی این است که در این رویکرد، در این روش، هیچ شخصی بدون استثنا، می‌خواهد انسان باشد، در صورتی که اثبات شد فرا انسانی وجود دارد، فرا انسان باشد، فرق نمی‌کند، همه باید اقامه‌ی دلیل بکنند. و سخن هیچ‌کس بدون دلیل پذیرفته نیست. بر این اساس کسانی که به عنوان نماینده‌ی خدا در روی زمین ادعاهای بی‌دلیل می‌کنند، معنویت‌گراها در مقابل‌شان هستند. می‌گویند حرفت خلیفه الله، خلیفه الهی، باش، دلیل‌ات بر این سخن چیست؟»

عبدالکریم سروش در بحث خاتمیت تأکید کرده است که مسلمان‌ها شخصیت پیامبر را حجت سخنانش تلقی می‌کنند. اما پس از پیامبر، دیگر شخصیت هیچ فردی حجت سخنانش محسوب نمی‌شود.

آقای کدیور پس از طرح این موضوع، فقط به این اکتفا می‌کند که همه‌ی سخنان دلیل بردار نیستند. از این رو، مومنان در باور به سخنان خرد گریز، کاری خلاف مرتکب نمی‌شوند.

تا حدی که من می‌فهمم، سروش، ملکیان و شبستری، حرف زدن خداوند را غیرعقلایی به شمار می‌آورند. به این ترتیب، آنها، برای اینکه کسی در «عقل‌شان تردید نکند» این باور قرآنی را تاویل کرده‌اند، نه آنکه از متن عبور کرده باشند.

نتیجه

نوعی پارادوکس در متن دیده می‌شود. از یک سو گفته می‌شود هر نظری اگر با قرآن و سنت نبوی تعارض داشته باشد، نظری غیراسلامی و بی‌پایه است. اما از طرف دیگر گفته می‌شود در قرآن و سنت معتبر نبوی، نکات زیادی با عقلانیت مدرن و عدالت مدرن تعارض دارند.

همه‌ی آیات معارض با مدرنیته را باید منسوخ فرض کرد و به بایگانی تاریخ سپرد. بسیاری از آیات موهن و خشن هستند که مفاسدشان بیش از مصالح‌شان است.

اگر کسی قرآن را کلام پیامبر بداند و چنین سخنانی بگوید، قابل فهم است. اما اگر کسی بگوید قرآن کلام خدای قادر مطلق، عالم مطلق و خیر محض است، و درعین حال بگوید کلام الله موهن، خشن و... است که باید منسوخ فرض شود، برای اینکه با برساخته‌ی آدمیان (مدرنیته) تعارض دارد، قابل فهم نیست.

همچنین، نگاه متن به عدالت، به گونه‌ای است که گویی یک عدالت بیشتر وجود ندارد. متن روشن نمی‌کند که وقتی از تعارض قرآن و سنت معتبر نبوی با عدالت سخن می‌گوید، منظور کدام تئوری عدالت است؟

نظریه‌ی بازسازی شده‌ی ارسطو، نظریه‌ی مارکس، نظریه‌ی جان راولز، نظریه‌ی آمارتیاسن، نظریه‌ی رونالد دورکین، نظریه‌ی مارتا نسبام یا نظریه‌ای دیگر؟

مقاله‌ی حاضر نشان داد که آرای دین‌شناسانه و مدرنیته‌شناسانه ناقد محترم، به نحو غیرقابل قبولی متعارض است و هر بخش آن که رأی اصلی تلقی شود، بخش دیگر نفی خواهد شد.

به این ترتیب، باید به این پرسش پاسخ گفته شود: کدام توصیه‌ی متدلوژیک، باید مبنا قرار گیرد؟

آن‌که هرچه با قرآن و سنت نبوی سازگار باشد، اسلامی و درست می‌داند؟ یا آن‌که فرمان می‌دهد: هرچه در قرآن و سنت معتبر نبوی با مدرنیته تعارض داشته باشد را باید کنار نهاد و منسوخ فرض کرد؟

پاورقی‌ها:

۱- محسن کدیور، سنت و سکولاریسم، صراط، صص ۴۲۹- ۴۲۸.

۲- محسن کدیور، بازشناسی حق عقل شرط سازگاری دین و حقوق بشر، سایت کدیور.

۳- محسن کدیور، «حقوق بشر لائیتسه و دین»، رجوع شود به سایت کدیور.

۴- محسن کدیور، «داد و ستد اسلام و مدرنیته»، رجوع شود به سایت محسن کدیور.

۵- رجوع شود به سخنرانی سال ۱۳۷۵ وی زیر عنوان «دین اقلی و اکثری»، در کتاب بسط تجربه نبوی، صراط، ص ۱۰۸.

۶- ابن عربی، الفتوحات المکیه،ج ۲، ص ۱۰۷.

۷- محسن کدیور، حقوق بشر و روشنفکری دینی، ماهنامه آفتاب، شماره ۲۸، صص ۱۱۵- ۱۰۶.

۸- محسن کدیور، «بازشناسی حق عقل شرط لازم سازگاری دین و حقوق بشر»، رجوع شود به سایت وی.

۹- محسن کدیور، «حقوق زنان در اسلام معاصر»، رجوع شود به سایت ايشان.