خاوران؛ زخمی که هنوز باز است

شکوفه منتظری

وقتی در گوگل، کلمه‌ی «آشویتس» را جست‏وجو می‏کنی، همه‏ی نتایج کشتاری را به تو یادآوری می‏کند که قرار است، شرمساری ابدی بشریت باشد.

برخی با نام خاوران یاد مجله‏ای ادبی می‏افتند وعده‏ای یاد خورشیدی که قرار است از خاور طلوع کند. به راستی، نسل جوان امروز ایران، وقتی کلمه‏ی خاوران را می‏شنود، نخستین تصویر ذهنی‌اش چه چیزی می‏تواند باشد؟

تصاویری از گورستان خاوران

هر واژه‏ای می‏تواند معانی گسترده‏ای داشته باشد، اما آن معنایی که پیش از هرچیز به ذهن آدم‏ می‌رسد، اهمیت زیادی دارد. آ‏ن‏چه را کلمه‌ی «خاوران» به یاد من آورد، بیش‌تر از همان شرق می‏آید. از شرقیت می‏آید، ملیت، فرهنگ، آدم‏ها و اتمسفری که در شرق هستند.

خاوران ...؟! به‏خدا نمی‏دانم ... سوال‌‏های سخت از من نپرس. بگذار از بابام بپرسم، نمی‏دانم. معنی‏اش چی هست؟

خاوران از قسمت خاوری می‏آید دیگر. آن‌موقع قسمتی از تهران بود به اسم خاوران. طرف فداییان اسلام امروزی. ما چنین اسمی هم در تهران به اسم منطقه‏ی خاوران داشتیم. این منطقه قدیما خیابانی بود که وقتی می‏خواستیم به سمت جنوب شرق تهران برویم، اتوبان و خیابان درست و حسابی‏ای نداشت. ما باید از منطقه‏ی خاوران که از طرف میدان خراسان می‏آمد و می‏رفت طرف آن قسمت‏ها و بعد می‏افتاد توی خاوران ... می رفتیم. قدیما گورستانی هم همان طرف‌ها بود که ارامنه را آن‏جا دفن می‏کردند.

نشان یک غیبت بزرگ

«لعنت‏آباد» یا «گلزار خاوران»، گورستانی دسته‏جمعی در جنوب شرقی تهران است. واقع در جاده‏ی خاوران، درست پشت قبرستان ارامنه. خاوران زمینی بایر است که دور آن را حصار کشیده‏اند.

بخشی از زندانیان سیاسی اعدام شده در سال‏های دهه‏ی ۶۰ در این گورستان مدفون هستند. نکته‏ی بسیار مهم در معرفی این گورستان، دو کانال آن است که در واقع، بخشی از گورهای دسته‏جمعی زندانیان سیاسی است که در تابستان ۱۳۶۷ به فرمان آیت‌الله خمینی اعدام شدند.

به محض این‏که این کلمه به ذهنم می‏آید، بدون این‏که حتی به آن فکر کنم و یا به معنی‏اش فکر کنم، بی‏واسطه دنیا انگار یک لحظه معنای خود را از دست می‏دهد و دردی- نه لزوماً درد فیزیکی- جای آن را می‏گیرد. انگار یک معنای بیهودگی است که بعد منجر به درد می‏شود که شاید به‏خاطر فرار از این بیهودگی است.

خاوران برای بسیاری، یادآور دستان لرزان مادرانی است که شبانه و پنهانی خاک را شکافتند و جنازه‏های روی ‏هم تلنبار شده‏ی عزیزان‏شان را دیدند. از پس آن شب‌های هولناک بود که خاوران، میعادگاه اندوهناک خانواده‏هایی شد که می‏خواستند درد مشترک‏شان را فریاد بزنند.

خاوران آن‏قدرها هم ناشناخته نیست. در سال‏های اخیر بسیاری با خاوران آشنا شده‏اند و همراه خانواده‏ها، در آن‌جا سرود خوانده‏اند:

خاوران ... خاوران نشانه‏ی یک غیبت بزرگ است. کسانی که باید می‏بودند و نیستند. یعنی به‏زور حذف شدند و این روزها به‏خصوص، دروغ و وقاحت شدت گرفته است. کسانی که در ساختن خاوران نقش داشتند، خیلی وقیح شده‏اند.

خاوران برای من یادآور خورشید و طلوع خورشید و این چیزها نیست. خاوران برای من یادآور دو تکه زمین بزرگ است که وقتی از دور نگاهش می‏کنی، مانند هر زمین بزرگ دیگری به‌نظر می‌رسد که خالی است و مقداری خار و سنگ در آن هست.

خاوران برای من ولی پیوند خورده با اشک خانواده‏هایی که آن‏جا دیده‏ام؛ با عکس آدم‏هایی که آن‏جا بودند، برای این‏که یک حضور حذف شده را به‏یادم بیاورند. چشم‏هایی که از توی عکس‏ها به من نگاه می‏کردند و می‏دانستم که الان دارم روی زمینی قدم می‏زنم که ممکن است پایم روی پای یکی از همان کسانی برود که از توی عکس دارد به من نگاه می‏کند.

خاوران برای من آن دوتکه زمینی است که همه‏ی تباری که خود را متعلق به آن می‏دانم، زیر آن پنهان شده است.

آنچه مسلم است، جنایت و کشتار تاریخ ندارد. همیشه به‏روز است و تا زمانی که از آن رمزگشایی نشود، می‏تواند هم‏چنان دالانی ترسناک در تاریخ بماند و تکرار شود. خاوران برای بسیاری نماد جنایتی است که هنوز دردهای آن تازه و رمزهای آن سربه‏ مُهر است.

دادخواهی خاورانی‏های سرزمین ما، دغدغه‏ی طیف وسیعی از مردم ایران است؛ دغدغه‌ای که نمی‏شود چشم‏‌‌ها را بر آن بست.