«نظرسنجی‌ها در شرایط دمکراتیک، قابل قبول است»

نیک‌آهنگ کوثر

در مدت زمان مبارزات انتخاباتی و برگزاری انتخابات، روزنامه‏ها و سایت‏های خبری، از نظرسنجی‏هایی خبر می‏دهند که کاندیداهای مختلف با بخت‏های متفاوتی در آن‏ها مطرح می‏شوند.

در همین رابطه، با دکتر حسین قاضیان، جامعه‏شناس و کارشناس نظرسنجی همگانی‏، گفت و ‏گو کرده‏ام. در سال ۱۳۷۶، قاضیان مجری یک نظرسنجی بود که نتیجه‏ی آن با نتیجه‏ی انتخابات دوم خرداد، کم‏تر از یک‏درصد فاصله داشت.

آقای دکتر قاضیان، در محدوده‏ی زمانی مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری آمریکا، موسسات مختلف نظرسنجی‏‏هایی را منتشر می‏کردند که بررسی روند آن‏ها نشان می‏دهد این نظرسنجی‏ها در نهایت، تفاوت عمده‏ای با آن‏چه از صندوق‏های رأی بیرون آمد، نداشتند. آیا در ایران نیز چنین است، با توجه به تعدد نظرسنجی‏هایی که عملاً، روش تحقیق و نظرسنجی‏شان هم کاملاً مشخص نیست؟

در این رابطه دلایل بسیار زیادی وجود دارد. هم می‏توان به دلایل دور اشاره کرد و هم دلایل نزدیک. ولی مهم‏ترین دلایلی که به درد توصیف، تحلیل و توضیح وضعیت جاری می‏خورد، این است که نظرسنجی در جامعه‏ای امکان‏پذیر است که رشد نهادهای علمی در حد قابل قبولی باشد. رشد نهادهای علمی هم محتاج حداقلی از شرایط دمکراتیک، از جمله آزادی بیان، آزادی دست‏رسی به اطلاعات و آزادی پژوهش است.

وقتی این سه عامل نباشند، طبیعتاً، نهادهای علمی، از جمله نهادهای تحقیقی در حوزه‏ی علوم اجتماعی، چندان امکان شکل‏گیری ندارند. به ویژه، نهادها و موسساتی که کارهای تجربی در حوزه‏ی علوم اجتماعی انجام می‏دهند که نظرسنجی یکی از عنوان آن پژوهش‏های تجربی است.

بنابراین، این عامل اساسی‏ است که باعث می‏شود نهادهای نظرسنجی در این‏جا ضعیف باشند. از جهت شیوه‏ی‏ کار، تدارکات لازم برای انجام کار و همین‏طور دقت در جزئیات فنی ماجرا، ضعیف و لاغر بمانند.

به همین دلیل هم ما الان هیچ نهاد نظرسنجی معتبری نداریم که اگر آن نهاد، نتیجه‏ی یک نظرسنجی را اعلام کند، به اعتبار آن موسسه، بتوان اعتبار نظرسنجی را هم قبول کرد. بنابراین، هر نظرسنجی که نتایجش اعلام می‏شود، مادامی که نهاد تهیه کننده و شیوه‏هایش مورد بررسی و بازبینی قرار نگیرد، قابل اعتماد نیست.‌

با توجه به نکاتی که اشاره کردید، آیا امکان بازخوانی رأی مردم، پیش از رفتن پای صندوق‏ها، وجود دارد یا خیر؟

دو عامل باعث می‏شود که نتوان آرای مردم را قبل از رفتن به پای صندوق‏های رأی، به طور دقیق بازخوانی کرد. اما این دو عامل همیشگی نیستند و با تکنیک‏ها و روش‏های مناسب، می‏توان بر آن‏ها فائق آمد. کما این‌که در تجربه‏ی شخصی من، ما توانستیم بر آن‏ها فایق آییم و در سال۷۶، بر خلاف سایر موسسات نظرسنجی دولتی، با شش دهم اختلاف، پیش‏بینی کردیم که آقای خاتمی چقدر رأی خواهد آورد. همین‏طور در سال ۸۰، باز توانستیم با اختلاف کم‏تر از یک درصد پیش‏بینی کنیم.

اما دو عاملی که می‏خواهم روی آن‏ها دست بگذارم، یکی این است که افکار عمومی حول و حوش انتخابات ایران، خیلی دیر شکل می‏گیرد. بخشی از این دیر شکل گرفتن، ناشی از فقدان زندگی سیاسی، به ویژه زندگی حزبی، در میان مردم عادی است.

این امر باعث می‏شود که مردم تا روزهای آخر نزدیک شدن به انتخابات، دقیقه‏ی نود انتخابات، هنوز به نظر مشخص و مطمئنی نرسیده‏اند، هنوز در فضای انتخابات قرار نگرفته‏اند و نمی‏توانند خود را در روز رأ‏ی‏گیری و موقع انداختن رأی به صندوق تصور کنند. بنابراین، بخشی از آرای شناور باعث می‏شود ارقام نظرسنجی‏ها، با آن‏چه در نهایت اعلام می‏شود، متفاوت باشد.

عامل دیگری که در این زمینه نقش دارد، این است که ما نمی‏دانیم نتایجی هم که اعلام می‏شود، چقدر دقیق است. چقدر دست‏کاری‏های سیاسی در آن انجام گرفته و چقدر ملاحظات سیاسی در نتایج اعلام شده وجود دارد. تا بتوانیم آن را مبدأ مقایسه با نظرسنجی‏ها بدانیم.

دکتر حسین قاضیان، جامعه‏شناس

آیا در فضای سیاسی ایران، امکان نظرسنجی آزاد اصلاً، وجود دارد؟

وقتی فضای سیاسی به سمت یک فضای امنیتی می‏رود و افراد جامعه احساس آزادی برای اظهار نظر نمی‏کنند، شیوه‏های نظرسنجی هم کاملاً امکان تفوق بر این موانع را از لحاظ روانی، ندارد.

وقتی به در منزل کسی مراجعه می‏کنید و به عنوان یک ناشناس از او می‏خواهید رأی خود را در یک موضع سیاسی اعلام کند که با قدرت حکومت مرتبط است و قدرت سرکوب‏گری این حکومت آن‌قدر است که بتواند این فرد را به خاطر عقاید سیاسی‏‏اش مجازات کند، شخص ممکن است از ابراز نظر واقعی خود، ابا کند.‏ بنابراین، همیشه این احتمال وجود دارد که افراد نظرشان را تا حدی پنهان کنند.

گرچه، این را هم باید در نظر داشت که می‏شود با شیوه‏های مناسب، حتا بر این موانع غلبه کرد. چنان‌که در آن دو مورد تجربه‏ی موفقی که خودم شخصاً مسئول آن بودم، می‏توانم ادعا کنم که ما موفق شدیم بر این موانع غلبه کنیم و نتایج درست گواه این ادعاست‌.

این عامل نگرانی از امنیتی بودن فضای داخلی، چه تأثیری بر نظرسنجی‏هایی که اخیراً، در هفته‏های منتهی به انتخابات ریاست جمهوری انجام شده است، دارد؟

این عامل باعث شده، در حال حاضر رأی آقای احمدی‏نژاد در مجموع نظرسنجی‏هایی که می‏شود، بیش از مقداری که ایشان واقعاً رأی دارد، جلوه کند. در دو نظرسنجی که یک موسسه‏ی خاص در منازل یا میدان‏های شهر انجام داده، این تفاوت را کاملاً می‏توان احساس کرد.

وقتی پرسش‏گر به در منزل می‏رود، رأی آقای احمدی‏نژاد ممکن است «n» مقدار باشد، در حالی که اگر در میدان، چهارراه‏ها و پارک‏های شهر که آدم‏ها به صورت ناشناس و بدون هویت مشخص و واقعی ظاهر می‏شوند، از آن‏ها پرسیده شود،«n- m» خواهد بود.

این تفاوت، نشان‏دهنده‏ی این است که آن عامل سیاسی و ترس از مجازات حکومت، باعث می‏شود رأی افرادی که به حکومت نزدیک هستند، مشخص نشود. خود این هم عاملی در انحراف نتایج نظرسنجی است.

به ویژه، باید در نظر داشت که به علت مسایل لجیستیکی، به خصوص مسایل مالی و پرسنلی، امکان انجام نظرسنجی‏های متعدد وجود ندارد که از طریق تحلیل روندهای نظرسنجی، بتوان به نتایج مشخصی رسید.

اگر فرض کنیم که امکانات در حداقل معقول خود وجود داشته باشد، آیا می‏توان به نتایج اولیه‏ی نظرسنجی‏ها اعتماد کنیم و آن را نماد کلی نگاه جامعه به مسایل مختلف بدانیم؟

معمولاً، از این نتایج تفسیرات خامی به دست داده می‏شود و این تفسیرهای خام، گویای واقعیت‏های پیچیده‏ی اجتماعی جامعه‏ی ما که در پس آن اعداد پنهان شده‏اند، نیستند.

یک تحلیل‏‏گر درست، یک جامعه‏شناس دقیق باید سعی کند از داخل آن اعداد، تفسیری به دست بدهد که با چهارچوب اجتماعی‏ای که آن اعداد در آن‏ تولید شده‏اند، هماهنگ باشد. به نظرم، امکان‏پذیر نیست که بدون این هماهنگی، ما به نتایج دقیق دست پیدا کنیم.

بخشی از ناساز بودن نتایج نظرسنجی‏ها با ارقام واقعی، ناشی از تفسیرهای نادرستی است که نسبت به آن نظرسنجی‏ها می‏شود. این‏ها تقریباً، عمده عوامل نزدیکی است که نسبت به این موضوع می‏توان از آن یاد کرد.

نظرسنجی‏های آن‏لاین بعضی از سایت‏ها که ممکن است به کاندیداها هم نزدیک باشند، چقدر اعتبار دارد؟

هدف از نظرسنجی این است که از طریق تعداد معینی آدم، مثلاً، هزار، دو هزار یا سه هزار نفر، به این نتیجه برسیم که کل جامعه چه نظری دارد. در مورد این انتخابات هم می‏خواهیم از طریق نظر فرضاً، دو هزار نفر به این نتیجه برسیم که جامعه‏ی ایرانی چه رأی‏ای دارد.

این امر، زمانی امکان‏پذیر است که آن نمونه‏ی دوهزار نفری، مشت نمونه‏ی خروار باشد. یعنی نمونه‏ی جامعه‏ی کلی باشد. طبیعی است، آن‏هایی که به اینترنت دسترسی دارند، بخشی از کسانی هستند که کامپیوتر دارند و بخشی از کسانی هستند که اصلاً علاقه دارند وارد اینترنت بشوند و بخشی از کسانی هستند که ممکن از سطح سواد خاص، جنسیت، قومیت، محل سکونت خاص و گرایش‏های سیاسی مشخصی برخوردار باشند که گواه کل مردم ایران نیست.

بنابراین، هر نوع نظرسنجی اینترنتی، بی‏تردید، گواه رأی عمومی مردم ایران نیست و نتایج آن به‌هیچ‌وجه قابل تعمیم نیست. اگر یک میلیون نفر هم در یک نظرسنجی اینترنتی شرکت کنند، فقط می‏توانیم بگوییم یک میلیون آدم چنین نظری دارند.

اما اگر قرار باشد این یک میلیون، یک، چهل و ششم کسانی باشند که می‏توانند نظر بدهند، شما نمی‏توانید حتا یک رقم یک میلیونی را به آن چهل و شش میلیون تعمیم بدهید. با این‌که رقم بسیار بالایی است.

مثلاً، در نظرسنجی‏هایی که در کل کشور می‏خواهیم انجام بدهیم، ممکن است بتوانیم با یک نمونه‏ی ده دوازده هزار تایی، نتایج را تعمیم بدهیم. در حالی که با یک نمونه‏ی یک میلیونی در نظرسنجی اینترنتی هم قادر نیستیم نتایجش را به کل جمعیت تعمیم بدهیم.

بنابراین، این نظرسنجی‏ها، فی‏نفسه، قابل اعتنا و اعتبار نیست، مگر در چهارچوب خاص خودش. یعنی این‌که بگوییم کسانی که با این نوع گرایش‏ها به این سایت معین مراجعه می‏کنند، چنین نظری دارند که این نظر در همان حد تعداد کسانی که در نظرسنجی شرکت می‏کنند، اعتبار دارد و قابل تعمیم نیست و به همین دلیل، به کار نظرسنجی نمی‏آید.

چون نظرسنجی همیشه با این هدف انجام می‏شود که ما از تعداد کوچک به نتایج بزرگی برسیم. وقتی نمی‏توان حتا از تعداد بزرگی به یک نتیجه‏ی بزرگ رسید، بنابراین کاری است که از لحاظ علمی، فاقد اعتبار است.