«هِرّ را از بِرّ تمیز نمی‌دهد»

مهدی پرتوی

این مثل در مورد كسانی بكار می‌رود كه بی‌سواد هستند، و خلاصه قوه‌ی درک و تشخیص آنان تا آن اندازه ضعیف است كه حتی دو كلمه‌ی ساده‌ی « هِرّ » و « بِرّ » را كه شبانان می‌دانند از هم تمیز نمی‌دهند.

باید دانست كه « هِرّ » و « بِرّ » چیست تا ریشه و علت این ضرب‌المثل روشن گردد:

شبان یا چوپان به كسی گفته می‌شود كه گله و رمه‌ی بز و گوسفند را در صحرا و بیابان حراست كند و تمام اوقات شبانه روز را به‌گله‌داری و گله‌چرانی بگذراند. شبان به‌حكم شغل و حرفه از جامعه دور بود و آداب و رسوم اجتماعی را به خوبی نمی‌شناخت، آنها اكثراً بیسواد بودند و بیشتر ساعت‌های و دقایق زندگی خود را به دنبال گله در خاموشی و تفكر می‌گذراندند. گه‌گاه كه حوصله‌شان سر می‌رفت، نی چوپانی را برلب می‌گذاشتند و آهنگ‌های دلپذیری را در آغوش طبیعت و دامن كوهسارها و كنار جویبارها و چشمه‌سارها سر می‌دادند.

چون چوپان‌ها از آدمیان و هم‌جنسان كمتر انیس و همصحبت داشتند، برای همین به حكم ضرورت و احتیاج با گوسپندان همدلی و همزبانی می‌کردند. زبان چوپانی و گله‌داری زبان مخصوصی بود كه درعین اشكال و دشواری « برای دیگران » شنیدن آن خالی از لذت و شوق نبود.

تنها چوپانان با این زبان آشنائی داشتند و با گوسپندان‌شان هم با همین زبان من‌درآوردی صحبت می‌کردند. اگر گله‌ی گوسفند به چند هزار رأس می‌رسید، تنها یك صدا و سوت مخصوص چوپان كافی بود كه گله را از آغُل خارج كند و با صدای دیگر همه را به چریدن مشغول نماید.

گاهی اتفاق می‌افتد كه گوسفندان پیشتار و پیشاهنگ تا یك كیلومتر از دید چشم و چشم‌انداز چوپان دور می‌شدند، چوپان برای بازگردانیدن آنها صدای مخصوصی سر می‌داد و پیشتازان بی‌درنگ از حركت باز می‌ایستادند و به سمت و جهتی كه چوپان فرمان می‌داد پیش می‌رفتند. راندن گوسپند به سوی آب، خواندن گوسپند برای خوردن نمك، اعلام خطر از نزدیك شدن حیوانات درنده، بازگرداندن گله به چادر به منظور دوشیدن و شیردادن بره و جدا كردن بره از مادر … خلاصه تمام حركات و سكنات گله تحت فرمان چوپان قرار داشت كه با صداهای مخصوص و متعدد آنها را هدایت و راهنمائی می‌کرد.

از جمله صداهای مخصوص چوپانی كه در غرب ایران «به خصوص در منطقه لرستان» بیشتر رواج داشت، دو صدای «هِرّ» و «بِرّ» است كه این هردو صدا با تشدید غلیظ ادا می‌شد. صدای «هِرّ» برای طلبیدن و خواندن گوسفندان بود و صدای «بِرّ» با لهجه و آهنگ مخصوصی كه فقط شبانان می‌توانستند ادا كنند برای دوركردن و به جلو راندن گوسپندان بكار می‌رفت و شاید هم هنوز به کار می‌رود.

چوپانان ورزیده و كاركشته با تمام صداهای چوپانی آشنا بودند، ولی دو صدای «هِرّ» و «بِرّ» را هر چوپان تازه‌كار و مبتدی هم می‌دانست، زیرا «هِرّ» و «بِرّ» در واقع الفبای اصطلاحات چوپانی بود و فراگرفتن آن حتی برای بچه چوپان‌ها نیز اشكال و دشواری نداشت، پس دراین‌صورت اگر كسی هیچ نداند و هیچ نفهمد مثل چوپانی است كه از فرط بی‌شعوری «هِرّ» را از «بِرّ» تمیز ندهد؛ به همین جهت عبارت بالا ابتدا در منطقه‌ی غرب و رفته‌رفته در سراسر ایران مصطلح گردید و در ادبیات ایران نیز رسوخ كرده است. چنانكه بابا طاهر گوید:

خوشا آنان كه هِرّ از بِرّ ندونند
نه حرفی در نویسند و نه خونند