«من و تقوایی برای تشکیل خانواده ساخته نشده بودیم»

پانته‌آ بهرامی

به بهانه‏ی اهدای دکترای افتخاری ادبیات از دانشگاه «براون» آمریکا به شهرنوش پارسی‏پور، نویسنده‏ای که انتشار آثارش در ایران ممنوع است، با وی به‏ گفت‏وگو نشستم.

بن‏مایه‏ی قسمت اول گفت‏وگو در پیوند با آثار شهرنوش پارسی‏پور قرار داشت. قسمت دوم این گفت‏وگو که اکنون پیش روی شماست، به زندگی شخصی وی مربوط می‏شود.

شهرنوش پارسی‌پور

زیباترین خاطره‏ی فردی که یادتان می‏آید، کدام است؟

در شهر پاریس بودم. یک‌روز صبح از خواب بیدار شدم. طبق معمول مسواک زدم و آبی نوشیدم. مبلی داشتم که تختخواب هم می‏شد. روی این مبل نشستم. فقط روبه‌رو را می‏دیدم که آفتاب داشت می‏نشست و جلو می‏آمد. آفتاب توی اتاق افتاد، بعد رد شد و خورد روی دیوار. بعد شب شد و من همین‏طور توی تاریکی نشسته بودم و دوباره روز شد.

یک‏باره متوجه شدم که شاید متجاوز از ۲۴ ساعت است که همین‏طور آرام نشسته‏ام و به روبه‌رو نگاه می‏کنم، بدون این که فکری در ذهنم باشد. مغزم به‏کلی خالی از هر فکری بود. این ۲۴ ساعت برای من به اندازه‏ی چند ثانیه گذشته بود و چون تجربه‏ی خیلی غریبی از نظر برخورد با زمان و مکان بود، همیشه آن را در ذهنم دارم و وقتی یادم می‏آید، خیلی لذت می‏برم. آرزو دارم یک‏بار دیگر دچار این حالت بشوم.

شما با ناصر تقوایی ازدواج کردید و حاصل این ازدواج یک پسر است. آیا پسرتان هم کار هنری می‌کند؟ با او ارتباط دارید؟ مقداری از زندگی خودتان برای‏مان بگویید.

نه من و نه ناصر تقوایی، هیچ‏کدام برای تشکیل خانواده ساخته نشده بودیم. ما قبل از این که ازدواج کنیم، با هم ارتباط داشتیم و پسر من هم محصول این ارتباط است. وقتی این‏طور شد، ما با هم ازدواج کردیم. من فکر می‏کنم پسرم از زندگی با پدر و مادری که دیسیپلین خانوادگی نداشتند، خیلی صدمه خورده است.

همین‏جا می‏خواهم به افرادی که خیلی ماجراجو هستند یا می‏خواهند خود را وقف کاری بکنند، توصیه کنم که بچه‏دار نشوند. الان من دارم می‏بینم خیلی‏ها که آزادی‏های جنسی دارند، یا افرادی که دسته‏جمعی زندگی می‏کنند و یا افرادی که متوجه سکس آزاد هستند، می‏خواهند بچه‏دار بشوند و من فکر می‏کنم این کار غلطی است.

بچه باید در محیطی به‏دنیا بیاید که در آن دیسیپلین و نظم وجود داشته باشد. یعنی زنی و مردی تعهد کنند با هم زندگی کنند و با هم زندگی‌شان را بسازند و مرکزی به‌نام خانه ایجاد کنند که بتواند نماد و تجسم کل جامعه باشد. در این حالت است که بچه درست بار می‏آید و زندگی خوبی خواهد داشت.

پسر من، پسر بسیار خوبی است. یعنی آدمی است که من در زندگی همیشه به او ایمان داشته‏ام، چون فاقد اشکالات و اشتباهات پدر و مادرش است، ولی می‏دانم که او خیلی خیلی زیاد به‌خاطر ما صدمه خورده است. هم از دست من و هم از دست پدرش. این به آن معنا نیست که ما آدم‏های بدی بودیم. این فقط به معنای آن است که ما حق بچه‏دار شدن نداشتیم. یعنی ما نباید بچه‏دار می‏شدیم.

بدبختانه در مقطعی که این اتفاق افتاد، در جامعه به‌ما یاد نمی‏دادند که چگونه از بارداری جلوگیری کنید و چگونه مسئله‏ی روابط عاطفی و جنسی را با مسئله‏ی بچه‏دار شدن قاطی نکنید.

به‏هرحال من و ناصر تقوایی، هفت‌سال با هم زندگی کردیم. خانه‏ی ما به‌صورت مرکزی درآمده بود که دوستان مختلف در آن‏جا رفت و آمد می‏کردند. چون ناصر تقوایی به‏اندازه‏ی یک دور تسبیح دوست داشت. زندگی من هم وقف این طرف شد. یعنی رابطه‏ی دوستان یا اقوامم، با من تقریباً قطع شد. برای این‏که من بیش‌تر در حوزه‏ی دوستان و اقوام ناصر تقوایی قرار گرفتم.

دوستان ناصر به‌خانه‏ی ما می‏گفتند: «کلوپ جنوب». چون دسته‏جمعی می‏آمدند و حتی گاهی ساعت دو نیمه‏شب در خانه‏ی ما زده می‏شد می آمدند و تاصبح بحث و گفتگو بود. خیلی مرکز هیجان‏انگیز و جالبی بود، ولی هسته‏ی خانه‏ی ما را داغان کرد. یعنی آن خانه‏ای که باید درست می‏شد، در حقیقت درست نشد. بعد هم ما به‌دلایلی از هم جدا شدیم.

پسر من در ایران زندگی می‏کند. اخیراً فیلمی ساخته و گاهی در فیلم‏هایی بازی کرده است. جنبه‏ی دیگر مشکلاتی که ما برای این پسر ایجاد کردیم این است که او شخصیت ثابت و استواری داشت و باید مثلاً دوستان ثابتی پیدا می‌کرد و مدرسه‏ی ثابتی می‌رفت. ولی از بچگی مجبور شد ده‌تا مدرسه عوض کند. بعد هم او رابا خود به فرانسه بردم.

یک روز پسرم به‌من گفت: «مادر من تو را نمی‏بخشم! تو هرگز نگذاشتی من دوستان ثابتی داشته باشم. مرتب مرا جابه‏جا کردی.» من و پدرش به او صدمه زدیم.

ولی خُب باید این را هم درنظر گرفت که پسر من زمانی به‏دنیا آمد که اصلاً جامعه‏ی ایران در حال قُل‏قُل زدن و جوشش بود. دوره‏ای بود که در ایران یکی از انقلاب‏های بسیار مهم جهان اتفاق افتاده بود. در دوره‏ای به‏دنیا آمده که یک جنگ رخ داده، یک میلیون نفر کشته و زخمی شده‏اند. دوره‏ای که حداقل ده‌هزارنفر در ایران اعدام شده‏اند.

دوره‏ای که سه میلیون ایرانی مهاجرت کرده‏اند و پسر من هم از این مسائل صدمه خورده است. البته در حد خودش. به خانواده‏هایی فکر کنید که بچه‏های‏شان چهارتا پنج‏تا اعدام شدند. بعد هم مهم‏ترین معضل این است که او در ایران است و من در آمریکا هستم.

نقش عشق را در زندگی و نوشتن، اساساً کار نویسندگی، چگونه ارزیابی می‏کنید؟

وقتی در ایران از عشق می‏گوییم، معمولاَ عشق یک زن به مرد و یا یک مرد به زن را درنظر می‏گیریم. در ادبیات عرفانی ما این عشق را گسترده‏تر می‏کنند و می‏گویند: عشق انسان به خدا.

من شخصاً دارای یک حالت عشق هستم. این حالت عشق متوجه طبیعت و جامعه و تک‏تک افراد است. بسیار کم پیش می‏آید که از کسی متنفر باشم. هر انسانی هر اشتباهی می‏کند، به‌نحوی برای من قابل توجیه است. چون من به دنیا با عشق نگاه می‏‏کنم.

ولی عشق کلی و جهانی‏ای که دارم را هرگز نمی‏توانم به فرد معینی بدهم. بنشینم با او زندگی کنم و یک واحد بسته بسازم .از این نظر است که تنها هستم.

عشق را من این‏طور می‏فهمم: عشق کلی به طبیعت و جهان. فروغ فرخزاد می‏گوید: «دلم‏ می‏خواهد گندم‏ها را زیر سینه‏ام بگیرم و شیر بدهم.» من با تمام وجودم حرف فروغ را می‏فهمم.

من الان از آلوده کردن آب‏ها بسیار وحشت‌زده هستم. از دستمال توالت استفاده نمی‏کنم، برای این‏که به‏نظرم می‏آید، می‏رود توی آب و آب را آلوده می‏کند. وقتی بیرون از خانه هستم و مجبور می‏شوم دستمال استفاده کنم و توی آب بیندازم، به‌شدت اضطراب می‏گیرم و دچار نگرانی می‏شوم.

یعنی نگاهم به طبیعت این‏شکلی است. تمام ذرات هوایی که مرا احاطه کرده و ذرات خاکی که زیر پایم است، همه زنده‏اند و با من یک ارتباط ارگانیک دارند. به‌صورت عاشقانه به این‏ها نگاه می‏کنم. در نتیجه من عاشقم، ولی عشقم را به فرد معینی نمی‏توانم بدهم.

توصیه‏تان به نویسندگان جوان ایرانی که می‏خواهند قدم در راه نویسندگی بگذارند، چیست؟

به نویسندگان جوان توصیه می‏کنم که هرطور شده، از زیر سنگ هم شده- ادبیات ذن- بودایی را پیدا کنند و مطالعه کنند. این نخستین قدم برای نویسنده‏ی خوب شدن است. این ادبیات ذن- بودایی در عین حال در ادبیات عرفانی ایران هم متمرکز است.

خوب است به این مثلث دقت کنند: چین، هند و ایران که از قدیم باهم همسایه بودند و به صورت ارگانیک روی هم تاثیر گذاشته‏اند. غرب هم که سرجایش. یعنی یونان، اروپا و آمریکا.

بازگشتی به قدیم و عرصه‏ی عرفان ایرانی را درنوردیدن، در آن جست‏وجو کردن و مطالعه‏ی دور و بادقت، به نویسنده‏های ایرانی خیلی کمک می‏دهد تا بتوانند خیلی بهتر و بهتر بنویسند.

سخن آخر آن‏که شهرنوش پارسی‏پور فراز و نشیب‏های گوناگون را در روند کار نویسندگی از سر گذرانده است. چندسالی است که همکار رادیو زمانه است. اراده، تلاش و پرکاری از ویژگی‏های زندگی‏اش است و هم‏چنین تلنباری از کارهای هنوز انجام نشده ...

۹۳طرح دیگر هم دارم که اگر این کارها از بین‏ بروند، می‏توانم بروم آن کارها را انجام بدهم. ۹۳ را شوخی می‏کنم. منظورم این است که اگر مثلاً برنامه‏ی رادیویی‏ام از بین برود، بی‏درنگ شروع می‏کنم به ترجمه‏ی کتاب‏های متولوژیک (اسطوره‏شناسی) و یا ایچینگ را ترجمه می‏کنم، به سبکی که خودم می‏فهمم.

این‏ها تمام کارهایی است که آرزو دارم انجام بدهم. البته اگر پولی داشته باشم و بتوانم وقف کارهایی بکنم که به آن‏ها علاقه دارم. یا می‏روم و مثلاً زبان سومری می‏خوانم که فکر می‏کنم در ساختار خاورمیانه نقش اصلی و اساسی‏ای را بازی کرده است.

یکی از کارهای دیگر که آرزو دارم انجام بدهم درباره‌ی ادبیات عرفانی ما و اصلاً ادبیات فارسی است که مملو از داستان و قصه است. یعنی فیلمسازان ما مرتب پی سناریو می‏گردند، در حالی که تمام ادبیات فارسی سناریو است. پس جزو ۹۳ کاری که می‏گویم می‏توانم انجام بدهم، این‏ کارها هستند.

با چند دوست افغانی و ایرانی هفته‏ای یک روز دور هم جمع می‏شویم. در حال حاضر داریم منطق‏الطیر را می‏خوانیم. پس از آن می‏خواهیم به نظامی گنجوی بپردازیم و بعد از تمام کردن نظامی، می‏خواهیم مطالعه‌ی شعرهای فردوسی را شروع کنیم.